عبدالجبار الخرقی و آثار او در هیئت

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانش آموختۀ دورۀ دکتری تاریخ علم دورۀ اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی

چکیده

آثار هیئت از مهم‌ترین آثار نجومی نوشته شده در دوران اسلامی هستند. مشابهت موضوعات این آثار سبب می‌شود که بتوان آن­‌ها را در قالب یک سنت نگارشی از دیگر آثار نجوم متمایز کرد. هر چند در بارۀ اینکه هیئت‌نویسی از چه زمانی نزد دانشمندان اسلامی آغاز شده است، نمی‌توان به طور قطع سخن گفت، با تکیه بر دو اثر گیهان شناخت نوشتۀ قطان مروزی - که احتمالاً در 498ق نوشته شده است - و منتهی‌الإدراک فی تقاسیم الأفلاک نوشتۀ عبدالجبار خرقی - که در سال­‌های 526ـ527ق نوشته شده است - می‌توان گفت آغاز نگارش کتاب­‌های جامع هیئت از همین دوران است. از میان این دو کتاب، اثر خرقی نمونه‌ای از یک کتاب جامع در هیئت است که تا کنون تحقیق جامعی در بارۀ آن انجام نشده است و محققان در بارۀ نام و نسب نویسندۀ آن نیز به خطا رفته‌اند. در این مقاله تلاش بر آن است که شرح حال مدونی از نویسندۀ این کتاب بر پایۀ منابع هم‌عصر یا بسیار نزدیک به او عرضه شود همچنین آثار او در بارۀهیئت بررسی شوند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Abdoljabbār al-Kharaqi and His Works on Astrology

نویسنده [English]

  • Hanif Ghalandari
چکیده [English]

Traditional books on astrology (hei'at) are among the most important astronomical works in the Islamic era. Topical similarities between such works make it possible to distinguish them from other astronomical works by placing them in a particular writing tradition. It is hardly possible to say exactly from what time Muslim scholars began writing on hei'at. However, based on two invaluable works, Qattān Marvazi's Geyhān shenākht (cosmology)– possibly written in 498 AH /1105 – and Abdoljabbār Kharaqi's Montah-al-edrāk fi taqāsim-al-aflāk – composed within the years 526-527 AH /1132-1133- , one can maintain that the writing of comprehensive books on hei'at began around this very same time. Of the two afore-mentioned books, Kharaqi's exemplifies a full-fledged work on hei'at, about which no detailed research has thus far been made. Scholars have even gone wrong regarding its author's name and ancestral linage. In this article attempts are made to produce a systematic biography of the book's author grounded on his contemporary sources or those close to his time and his own works on hei'at.

ـ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، 1386ق/1966م.
ـ ابوالفداء، اسماعیل‌بن عمر، طبقات الشافعیین، به کوشش احمد عمر هاشم، بورسعید، 1413ق/1993م.
ـ اسنوی، جمال‌الدین، طبقات الشافعیة، به کوشش عبداللّه الجبوری، بغداد، 1390ق/1970م.
ـ اقبال، عباس، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، تهران، 1338ش.
ـ بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، 1967م.
ـ بنداری، فتح بن علی، تاریخ دولت آل سلجوق، بیروت، 1400ق/1980م.
ـ بونی، احمد، شمس المعارف الکبری، قاهره، 1382ق/1962م.
ـ بیهقی، ظهیرالدین، تتمة صوان الحکمة، لاهور، 1351ق.
ـ حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، به کوشش گوستاو فلوگل، گوتینگن، 1837ـ1852م.
ـ حائری، عبدالحسین، «نسخه‌ای کهن در هیئت و گاه‌شماری از نیمۀ نخست سدۀ ششم هجری»، نامۀ بهارستان، سال سوم، شمارۀ دوم، تهران، 1382ش.
ـ خرقی، التبصرة فی علم الهیئة، نسخۀ خطی شمارۀ 1/3936 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
ـ همو، منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک، نسخۀ خطی شمارۀ 5669 کتابخانۀ برلین، نسخۀ خطی شمارۀ 2499 کتابخانۀ ملی پاریس، نسخۀ شمارۀ 111 مجموعۀ تیمور ریاضه کتابخانه قاهره، نسخه‌های شمارۀ 6413 و 6414 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
ـ خواندمیر، غیاث‌الدین، دستور الوزراء، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1317ش.
ـ روح‌اللهی، حسین، «التبصرة فی علم الهیئة»، فرهنگ آثار ایرانی-اسلامی، تهران، 1387ش.
ـ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، 2002م.
ـ سبکی، تاج‌الدین، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره، 1918م.
ـ سمعانی، ابوسعد عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبداللّه عمر البارودی، بیروت، 1408ق/1988م.
ـ -------------------، التحبیر فی المعجم الکبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، 1395ق/1975م.
ـ صفدی، صلاح‌الدین، الوافی بالوفیات، به کوشش ایمن فؤاد سید، ویسبادن، 1408ق/1988م.
ـ العزاوی، عباس، تاریخ علم الفلک فی العراق، بغداد، 1425ق/2004م.
ـ عوفی، محمد، لبابالالباب، به کوشش ادوارد براون، لیدن، 1324ق/1906م.
ـ قلندری، حنیف، «درسنامه‌ای در هیئت از خواجه نصیر»، پژوهش‌هایی در تاریخ علم، گردآوری و ویرایش از جعفر آقایانی چاوشی، تهران، 1390ش.
- کحاله، رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1993م.
ـ لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران، 1383ش.
ـ ناجی سالم، منیره، مقدمه بر «التحبیر فی المعجم الکبیر»، نک‍: سمعانی
ـ نیشابوری، ظهیرالدین، سلجوق‌نامه، به کوشش اِی. اِچ. مورتن، لندن، 2004م.
ـ همدانی، رشیدالدین فضل‌اللّه، جامع التواریخ (تاریخ آل سلجوق)، به کوشش محمد روشن، تهران، 1386ش.
ـ یاقوت حموی، معجم البلدان، به کوشش فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ، 1867م.
- Brockelmann, C., Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden, 1943.              
- Ibid, Supplemant Band, Leiden, 1937.                                                                        
- Ferrand, G., “Notes de Géographie Orientale”, Journal Asiatique, Paris, 1923, Tome CCII, pp. 1-35.
- Langermann, Y.T., “Kharaqī”, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, New York, 2007.
- Nallino, C. A., Al-Battānī Opus Astronomicum, Rome, 1903.
- Pingree, D., “Bahā’ al-Dīn Abū Bakr Mohammad B. Ahmad B. Abī Bešr Karaqī”, Encyclopedia Iranica, vol. III, New York, 1989.
- Rajep, F.J., Nașīr al-Dīn al-Tūsī’s Memoir on Astronomy (al- Tadhkira fī ‘ilm al-hay’a), New York, 1993
- Rosenfeld, B., “AL-Kharaqī”, Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures, New York, 2008.
- Rosenfeld, B., and Ihsanoglu, E., Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization, Istanbul, 2003.
- Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1947.
- Sezgin, F., Geschichte des Arabischen Schrifttums, Leiden, 1978.
- Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und Ihre Werke, Leipzig, 1900.
- Idem, “Nachträge und Berichtigungen zu Die Mathematiker und Astronomen der Araber und Ihre Werke”, Abhandelung zur Geschichte der Mathematischen Wissenschaften, heft. 14, 1902, pp. 157-185
- Wiedemann, E., “AL-KHarakī”, The Encyclopedia of Islam, vol. IV, Leiden, 1978.
- Idem, “Einige Biographien nach al Baihaqî”, Beiträge zur Geschichte der Naturwissenschaften, vol. XX, rep. Aufsatze zur Arabischen Wissenschafts- Gwschichte, Hildesheim, 1970, vol. 1, pp. 641-659.
- Wiedemann, E., and Kohl, “Einleitung zu Werken von al-Charaqi”, Beiträge zur Geschichte der Naturwissenschaften, vol. LXX, rep. Aufsatze zur Arabischen Wissenschafts- Gwschichte, Hildesheim, 1970, vol. 2, pp. 628-643.