نگاهی دوباره به بازشناسی منابع حکمت‌های عربی امثال و حکم دهخدا

نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسنده

دانشیار دانشگاه رازی کرمانشاه

چکیده

چند سال پیش در مقالۀ «بازشناسی منابع حکمت‌های عربی امثال و حکم دهخدا» به معرفی سی ضر‌‌‌‌ب‌‏المثل عربی پرداختم که بنا به تصریح ادیبان و صاحب‌­نظران عرب، از کلمات حکمت­آمیز حکیمان ایرانی قبل از اسلام هستند و علی­‌اکبر دهخدا با همۀ ایران‌دوستی‏‌اش، در کتاب امثال و حکم، به تبار و زادگاه ایرانی آن‌ها اشاره نکرده است.
اکنون پس از گذشت چند سال، قصد معرفی شانزده نمونۀ دیگر از این امثال ایرانی را دارم، با این تفاوت که با دیدی گسترده‌­تر، علاوه بر نشان دادن شناسنامۀ ایرانی این جمله­‌های حکیمانه، که دهخدا به هویت ایرانی آن‌ها توجه نداشته است، تأثیر آن‌ها را در ادب فارسی و عربی نشان می‌­دهم. در این نوشتار همچنین با نقد برخی پژوهش‌های مربوط به تأثیر ادب عربی در ادبیات فارسی، نشان داده‏‌ام که بسیاری از ادیبان و محققان ما نیز از این دقیقه غافل مانده­‌اند و این در حالی است که غنای فرهنگی ایران در حدی است که می­‌توان برای شرح و توضیح بسیاری از حکمت‌های ایرانی و عربی، در کنار امثال و اشعار عربی، از منابع منسوب به ایران باستان نیز استفاده کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Second View on Recognizing the Sources of Arabic Aphorisms in Dehkhoda’s Amthal va Hekam

نویسنده [English]

  • Vahid Sabzianpour
چکیده [English]

Some years ago, my article “A View on Recognizing the Sources of Arabic Aphorisms in Dehkhoda’s Amthal va Hekam” spoke of thirty Arabic aphorisms pertaining to the pre-Islamic Iranian sages, as attested by the men of letters and expertise, while Ali Akbar-e Dehkhoda did not mention their Iranian origins in his book Amthal va Hekam, despite his love for Iran.
Today, after some years, I intend to introduce sixteen more examples of these Persian aphorisms, but with a wider view, to distinguish their Iranian identities neglected by Dehkhoda, and to depict their impacts on the Persian and Arabic literatures. Also, following a criticism on some studies connected with the influence of Arabic literature on Persian literature, the article shows that this minute fact remains neglected by many of our literary men and scholars, while the richness of Iranian culture is at a level that besides Arabic aphorisms and poems, we can use the sources attributed to ancient Iran, to interpret and explain many Persian and Arabic aphorisms.

- نهج‌‏البلاغه.
- الآبی، ابوسعد منصوربن الحسین، نثر الدر، تحقیق محمد ابراهیم عبدالرحمن و علی محمد البجاوی، مصر، 1987م.
- آذرنوش، آذرتاش، 1383، «ابوالفتح البستی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 6، ص 95 ـ 99.
- آذرنوش، آذرتاش، 1384، «کشاکش بر سر زبان بهشت»، مقالات و بررسی‌ها، دفتر 77 (1)، ص 11ـ20.
- آذرنوش، آذرتاش، 1385، چالش میان فارسی و عربی، تهران.
- ابن حمدون، محمدبن الحسن‏بن محمدبن علی، التذکرة الحمدونیة، تحقیق احسان عباس، بیروت، 1983.
- ابن درید، دیوان، قدم له و وضع هوامشه و فهارسه راجی الاسمر، بیروت لبنان، 1415ق.
- ابن رومی، ابوالحسن علی‌‏بن عباس‌‏بن جریج، دیوان، تحقیق حسین نصار، مصر، 1973م.
- ابن قتیبة، عیون الأخبار، بیروت، 1375ق.
- ابن مسکویه، ابوعلی احمدبن محمد، الحکمة الخالدة، تحقیق عبدالرحمان بدوی، بیروت لبنان.
- أبوتمام، حبیب‌‏بن أوس الطایی، الدیوان، شرح الخطیب التبریزی، قدم له و وضع هوامشه و فهارسه راجی الاسمر، بیروت، 1413ق.
- احسان عباس، 1993، ملامح یونانیه فی الادب العربی، بیروت.
- اسداللهی، سید محمود، 1366، «رواج زبان عربی در ایران»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، س 20، ش 4، پیاپی 78، ص 909-926.
- امینی، امیرقلی، 1324، داستان‌های امثال، اصفهان.
- انجوی شیرازی، ابوالقاسم، 1353، تمثیل و مثل، تهران.
- ایروانی‌‏زاده، عبدالغنی، 1384، «نگاهی جدید به امثال و حکم»، مجلۀ علمی و پژوهشی انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، ش 2، ص 47ـ75.
- بابا افضل، دیوان، تهران،1363.
- براون، ادوارد، 1333، تاریخ ادبى ایران، ترجمۀ على پاشاصالح، تهران.
- البستی، أبوالفتح، الدیوان، محمد مرسی الخولی، 1980.
- البعلبکی، روحی، 2006، موسوعة روائع الحکمة و القوال الخالدة، بیروت.
- البیهقی، ابراهیم‌‏بن محمد، المحاسن و المساوی، بیروت، 1390ق.
- تفضلی، احمد، 1378، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران.
- ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر فی محاسن أهل العصر، شرح و تحقیق مفید محمد قمیحة، بیروت، 1403.
- ثعالبی، ابومنصور، ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب، تحقیق و شرح و فهرسة قصی الحسین، بیروت، 2003.
- ثعالبی، ابومنصور، التمثیل و المحاضرة، تحقیق و شرح و فهرسة قصی الحسین، بیروت، 2003.
- الجاحظ، البیان و التبیین، بیروت، 1968.
- الجاحظ، الأمل و المأمول، تحقیق محمدرضا ششن، 1983.
- الجاحظ، البیان و التبیین، قدم له و بوبه و شرحه علی بو ملحم، بیروت، 2002.
- الجاحظ، المحاسن و الأضدا، بیروت، [بی‌­تا].
- حافظ، دیوان، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران، 1383.
- الحریری، مقامات الحریری، بیروت، 1398ق/1987م.
- حلبی، علی‏‌اصغر، 1379، تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی، تهران.
- خانلرى، پرویز، 1335، «درگذشت دهخدا»، سخن، س 7، ش 1، ص 93.
- خزائلی، محمد، 1363، مقدمۀ شرح بوستان سعدی، تهران.
- خزائلی، محمد، 1368، شرح گلستان، تهران.
- دامادی، سید محمد، 1379، مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی، تهران.
- دودپوتا، ع.م.، 1382، تأثیر شعر عربی بر تکامل شعر فارسی، ترجمه سیروس شمیسا، تهران.
- دولتشاه سمرقندى، تذکرة الشعراء، تهران، بی‌‏تا.
- دهخدا، علی‌‏اکبر، امثال و حکم، تهران، 1370.
- راشدمحصل، محمدرضا، 1383، «تأثیر سامانیان در بقای پارسی و شکوفایی استعدادها»، مجموعه مقالات مطالعات ایرانی، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تهران. 
- الراغب الاصفهانی، ابوالقاسم الحسین‏‌بن محمدبن المفضل، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، حققه وضبط نصوصه و علق حواشیه عمر الطباع، 1420.
- زرین‏کوب، عبدالحسین، 1384، نه شرقی نه غربی انسانی، تهران.
- الزمخشری، ابوالقاسم محمودبن عمر، ربیع‌‏الابرار و نصوص الاخبار، تحقیق عبد الامیر مهنا، بیروت، 1412.
- سبزیان‌‏پور، وحید، 1384الف، «بازشناسى منابع حکمت‌هاى عربى کتاب امثال و حکم دهخدا»، مجلۀ انجمن ایرانى زبان و ادبیات عربى، ش 3، ص 55-69.
- سبزیان‏‌پور، وحید، 1384ب، «جستارى در کشف ریشه‏‌هاى ایرانى مفاهیم مشترک حکمى متنبى و فردوسى»، فرهنگ، ویژۀ ادبیات، 95-123.
- سبزیان‏‌پور، وحید، 1387الف، «تأثیر کلام علی (ع) در ادب الصغیر»، مقالات و بررسی‌ها، دفتر 88، ص 53ـ71.
- سبزیان‌‏پور، وحید، 1387ب، «مضامین شعر و ادب عربی در دیوان ایرج میرزا»، کاوش‏نامه، س 9، ش 17، ص 154ـ208.
- سبزیان‌پور، وحید، 1388الف، «تأثیر پندهای انوشروان و بزرگمهر بر گلستان سعدی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، س 17، ش 64، ص 91-124.
- سبزیان‌‏پور، وحید، 1388ب، «تأثیر نهج‌‏البلاغه در گلستان سعدی»، فصلنامۀ علوم اسلامی، س 1، ش صفر، ص 105ـ126.
- سبزیان‏‌پور، وحید، 1389، «تأملی در اندیشه‏‌های باستانی ایران و تأثیر آن در شاهنامه، ادب فارسی و ادب عربی»، کتاب ماه، س 4، ش 37، پیاپی 151، ص 22ـ25.
- سعدی، بوستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران، 1368.
- سعدی، گلستان، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران، 1368.
- شاملی، نصرالله، 1382، «تعامل فرهنگی عربی و فارسی در منابع تاریخی و جغرافیایی»، مجموعه مقالات و سخنرانی‌های سمینار ادبی ایران و عرب، ص 9ـ26.
- شاه‏‌حسینی، ناصرالدین، 1350، «سهم پادشاهان قبل از اسلام ایران در تمدن اسلامی»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه اصفهان، س 6، ش 7، قسمت 2، ص 9ـ25.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1380، تازیانه‏‌های سلوک، تهران.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1383، تصحیح و تعلیقات بر منطق الطیر عطار نیشابوری، تهران.
شوقی، ضیف، 1966، تاریخ الادب العربی، مصر.
- عاکوب، عیسی،1370، تأثیر پند پارسی بر ادب عرب، ترجمۀ عبدالله شریفی خجسته.
- العسکری، ابوهلال، جمهرة الأمثال، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم و عبدالمجید قطامش، بیروت.
- علی (ع) بن أبی طالب، الدیوان، تحقیق رحاب خضر عکاوی، بیروت، 1992.
- عنصرالمعالی، کیکاووس‌‏بن اسکندر، قابوس‏نامه، به اهتمام غلامحسین یوسفی، 1364.
- فروزانفر، بدیع‏‌الزمان، 1324، احادیث مثنوى، تهران.
- فروزانفر، ‌بدیع‌‏الزمان، 1385، احادیث و قصص مثنوی، ترجمه و تنظیم حسین داودی، تهران.
- القرطبی، الامام ابی عمر یوسف، بهجة المجالس و انس المجالس، بیروت.
- القلقشندى، احمدبن على، صبح الاعشى، قاهره، 1377.
- القیروانی، أبی اسحاق‏بن علی الحصری، زهر الآداب و ثمر الآداب، مفصل و مضبوط و مشروح بقلم زکی مبارک، مصر، 1372.
- المتنبی، ابوالطیب، الدیوان، شرح العلامة اللغوی عبدالرحمن البرقوقی، 1407.
- محفوظ، حسینعلی، 1336، متنبّی و سعدی.
- محقق، مهدی، 1363، تحلیل اشعار ناصر خسرو، تهران.
- محقق، مهدی، 1369، شرح سی قصیده از حکیم ناصر خسرو قبادیانی، تهران.
- محقق، مهدی، 1340، «در جستجوی مضامین و تعبیرات ناصر خسرو در احادیث و امثال و اشعار عرب»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، ش 1، س 9، ص 33ـ93.
- محمدى ملایری، محمد، 1379، تاریخ و فرهنگ ایران، تهران.
- مفتاح الحداد، فیصل، الامثال المولدة و اثرها فی الحیاة الادبیة فی العصر العباسی حتی نهایة القرن الرابع الهجری، 1998.
- المیدانی، ابوالفضل احمدبن محمدبن احمد بن ابراهیم النیشابوری، مجمع الأمثال، تحقیق و شرح و فهرسة قصی الحسین، بیروت، 2003.
- نفیسی، سعید، 1344، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی.
- الوطواط، غرر الخصائص الواضحة و النقائص الفاضحة، بیروت.
- یوسفی، غلامحسین، 1368، سعدی، بوستان.
- یوسفی، غلامحسین، 1381، سعدی، گلستان.
- الیوسی، الحسن، 2003، زهر الأکم، تحقیق و شرح و فهرسة قصی الحسین، بیروت.