معرّفیِ یک طومارِ نقّالیِ کهن به زبان ترکی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه پیام نور ارومیه

چکیده

در سال 1339 ه‍.ش کتابی به نام کلّیات شاهنامۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی در تبریز چاپ شد که به نثر ترکی است و برخلافِ نامِ آن، ترجمه یا بازنویسی شاهنامه نیست. این متن در اصل یک طومار نقّالی است که دو داستان آن در سال 1039ق به فارسی تدوین/ تحریر و در سال 1164ق به ترکی ترجمه شده است. بر این اساس، پیشینۀ نقل و تدوینِ بخشی از روایات آن به ادوارِ صفوی و افشاری می‌­رسد. محتوایِ داستانیِ این طومار از فرمانرواییِ گیومرث تا پایان کار اشکانیان و یکی دو داستان از روزگارِ ساسانیان را شامل می­‌شود و از نظرِ گسترۀ رِوایی به دلیلِ پرداختنِ نسبتاً مفصّل به روایات اسکندر، فعلاً، جامع‌­ترین طومار شناخته­ شده است. در متن این طومارِ ترکی برخی نکاتِ مهمِ واژگانی و اشاراتِ داستانی دیده می‌­شود که در این مقاله به بررسی مسائل لغویِ آن پرداخته‌­ایم و نکات داستانی در گفتاری دیگر بررسی خواهد شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Introducing an old Turkish storytelling scroll

نویسنده [English]

  • Sajjad Aydenloo
چکیده [English]

In 1339 Sh. /1960, a book titled Koliyat-e Shahname-ye Hakim Abulqasem Ferdowsi (Collection of Hakim Abulqasem Ferdowsi’s Book of Kings) in Turkish prose, was published in Tabriz. Despite its Persian title, the book is neither a translation nor a rewriting of the Shahname. In fact, it is a scroll of storytelling (naqqali) of which two stories were compiled or written in Persian, 1039 A.H./1726, and translated into Turkish in 1164 A.H./1751. Evidence indicates that the transference and compilation of a portion of the accounts in this book dates back to the Safavid and Afsharid periods. The narrative contents of this scroll comprise Gayumart up to the Arscacid time with two stories from the Sassanian era. Since the scroll has addressed Alexander’s accounts in relatively extensive detail, it is already the most comprehensive scroll ever known. In the text of this Turkish scroll, certain lexical points and narrative matters can be seen. In the present article, the lexical questions of the scroll are examined and its narratory considerations will be dealt with in a separate study.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahname
  • scroll
  • naqqali accounts
  • Turkish language
- آیدنلو، سجّاد، 1393، «دربارۀ بیت: که رستم یلی بود در سیستان...»، گزارش میراث، سال هشتم، ش3 و4 (پیاپی64 و65)، مرداد و آبان، 21-23.
- آیدنلو، سجّاد، 1394، دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامه)، تهران، سخن، چاپ دوم.
- اسکندرنامه (روایت آسیای میانه)، 1392، از باقی محمّد بن مولانا یوسف، به اهتمام حسین اسماعیلی، تهران، معین.
- افشاری، مهران، 1388، «عشق و شباب و رندی (یادداشت‌های پراکنده دربارۀ متون) »، گزارش میراث، دورۀ دوم، سال چهارم، ش35، مهر و آبان، 18-22.
- امیدسالار، محمود، 1388، «زال»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج3، 482-485.
- انوری، حسن، 1382، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم.
- باستانی پاریزی، محمّدابراهیم، 1368، «حافظِ چندین هنر»، حافظ ­شناسی، به کوشش سعید نیاز کرمانی، تهران، پاژنگ، چاپ دوم، ج7، 33-80.
- پادشاه (شاد)، محمّد، 1335، فرهنگ آنندراج، زیر نظر: محمّد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانۀ خیّام.
- پیکرۀ زبانیِ گروه فرهنگ­نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- حسن­دوست، محمّد، 1393، فرهنگ ریشه­‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- خالقی مطلق، جلال، 1362، «گردشی در گرشاسبنامه»(2)، ایران­‌نامه، ش4، تابستان، 513-559.
- خالقی مطلق، جلال، 1393، داستان رستم و سهراب، به کوشش محمّد افشین­‌وفایی و پژمان فیروزبخش، تهران، سخن.
- داستان رستم و سهراب (روایت نقّالان)، 1369، نقل و نگارش مرشد عبّاس زریری، ویرایش جلیل دوستخواه، تهران، توس.
- دهخدا، علی‌اکبر، 1377، لغت­‌نامه (چاپ دوم از دورۀ جدید)، تهران، دانشگاه تهران.
- رستگار فسایی، منصور، 1373، حماسۀ رستم و سهراب، تهران، جامی.
- رستم‌­نامه، کتابت 1245 و 1276ق، نسخۀ شمارۀ 6424 کتابخانۀ ملک.
- رستم‌­نامه،کتابت 1321ق، نسخۀ شمارۀ 16944 کتابخانۀ مجلس.            
- رستم‌­نامه (به زبان ترکی)، نسخۀ شمارۀ 5974 کتابخانۀ مجلس.
- شعار، جعفر و حسن انوری، 1378)، غم‌نامۀ رستم و سهراب، تهران، پیوند معاصر، ویرایش دوم.
- طاهری مبارکه، غلام محمّد، 1379، رستم و سهراب، تهران، سمت.
- طوسی، محمّد بن محمود، 1382، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
- طومار کهن شاهنامۀ فردوسی، 1374، به کوشش جمشید صداقت­‌نژاد، تهران، دنیای کتاب.
- طومار شاهنامۀ فردوسی، 1381، به کوشش مصطفی سعیدی و احمد هاشمی، تهران، خوش­نگار.
- طومار نقّالی شاهنامه، 1391، تصحیح سجّاد آیدنلو، تهران، به­نگار.
- عسگری، لیلا، 1384، «سراپای»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ هفتم، ش4 (پیاپی28)، اسفند، 65-68.
- فردوسی، ابوالقاسم، 1386، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق با همکاری محمود امیدسالار در دفتر ششم و ابوالفضل خطیبی در دفتر هفتم، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم، 1393، شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، تهران، سخن.
- فلّاح، غلامعلی، 1391، رستم و سهراب، تهران، سخن.
- فلور، ویلم، 1391، اوزان و مقیاس­‌ها در عصر قاجار، مترجم: مصطفی نامداری منفرد، تهران، آبادبوم.
- کزّازی، میرجلال‌الدین، 1381، نامۀ باستان، تهران، سمت، ج2.
- کلیّات شاهنامۀ فردوسی، 1339، تبریز، کتابفروشی فردوسی.
- مارزلف، اولریش، 1385، «گنجینه‌­ای از گزاره­‌های قالبی در داستان عامیانۀ حسین کرد»، قصّۀ حسین کرد شبستری، به کوشش ایرج افشار- مهران افشاری، تهران، چشمه، 439-459.
- میثمی، حسین و سعید کرد مافی، 1390، «موسیقی در زندگی و شعر حافظ»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج19، 650-656.
- میرفخرایی، مهشید، 1385، «بررسی ریشه­‌شناختی واژۀ «دستان» و کاربرد آن»، شاهنامه‌پژوهی، با نظارت محمّدرضا - راشد محصّل، مشهد، فرهنگ­سرای فردوسی، دفتر نخست، 247-254.
- میرفخرایی، مهشید، 1387، «زال زر و دستان سام»، پاژ، سال اوّل، ش اوّل، بهار، 41-52.
- ناتل خانلری، پرویز، 1369، «داستان رستم و سهراب»، هفتاد سخن، تهران، توس، ج3، 39-68.
- نثر نقّالی شاه­نامه، 1394، مقدّمه، تصحیح و توضیح: رضا غفوری، شیراز، سیوند.
- هفت­‌لشکر (طومار جامع نقّالان)، 1377، تصحیح مهران افشاری ـ مهدی مداینی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- یاوری، هادی، 1390، از قصّه به رمان (بررسی امیر ارسلان به منزلۀ متن گذار از دوران قصّه به عصر رمان)، تهران، سخن.
- Shapur Shahbazi, & S. Cristoforetti, "Zäl", Iranica, online