حسام‌الدین خویی و نوآوری در قسمیّات

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه خوارزمی

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی

چکیده

از آثار برجای‌مانده از حسن بن عبدالمؤمن خویی، ملقب به حسام‌الدین خویی، ادیب و منشی مشهور قرن هفتم هجری، تا کنون چند رساله منتشر شده است. اغلب آن‌ها به‌نثر است و در زمینۀ تعلیم انشاء و فن ترسل. حسام‌الدین خویی، در زمانۀ خود و در میان معاصران، به «حسام شاعر» معروف بوده است، ولی از سروده‌هایش، جز منظومه‌هایی کوتاه و ابیاتی پراکنده‌ در ضمنِ آثار منثور، عجالتاً چیزی در دست نیست. در این مقاله، منظومه‌ای 145 بیتی از حسام‌الدین خویی، برای نخستین‌بار، معرفی و عرضه شده است که بخشی از «قسمیّات» اوست. منظور از «قسمیّه»، در این نوشته، «قطعۀ» کوتاهی است که معمولاً با «به خدایی که» یا «بدان خدای که» آغاز می‌شود. با بررسی پیشینۀ این نوع شعر، در آغاز، نمونه‌هایی از قسمیّه‌های شاعران متقدم به‌دست داده‌ایم. سپس به بررسی قسمیّات حسام‌الدین خویی و ابتکاراتش در این زمینه پرداخته‌ایم. در خاتمه، متن قسمیّات او، بر اساس دو مجموعۀ نویافته در کتابخانه‌های ترکیه، تصحیح و عرضه شده است‌.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

osām al-Din Khoei and his inovations in qasamiyāt

نویسندگان [English]

  • Mahmood Abedi 1
  • Alvand Bahari 2
1
2
چکیده [English]

Of the surviving works by Hasan b. Abd al-Mo’men Khoei, nicknamed Hosām al-Din Khoei, a celebrated man of letters and scribe (munshi) from the 7th century H./13th CE, several treatises have thus far been published. A good number of these works are in prose dealing with the teaching techniques of epistolary compositions and art of non-ornate writing (tarassol). In his time and amongst his contemporaries, Hosām al-Din was commonly referred to as “Hosām the poet”, but nothing of his compositions has reached us excepting a few short poems and scattered verses in his prose works.
In this article, a poem of 145 verses by Hosām al-Din is introduced for the first time, which constitutes part of his qasamiyat (oath verses). By qasamiya here is meant short verses in the qeta’form that generally begin with the phrase: be khodāei ke (by the God that) or bedān khodāy (by that God who).
First, several examples of this kind of poetry from the older poets are offered; then Hosām al-Din’s qasamiyāt and his innovations in this genre are addressed. In the end, based on the two newly found collections in Turkey’s libraries, an amended version of these qasamiyāt is presented.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hosām al-Din Khoei
  • Persian poetry
  • qasamiyāt
  • 7th century poetry
ـ اثیرالدین اخسیکتی (1337)، دیوان، به تصحیح و مقابله و مقدمه و شرح حال به‌قلم رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران: کتابفروشی رودکی.
ـ احمدی دارانی، علی‌اکبر (1394)، «نوع ادبی سوگندنامه»، مجلۀ شعرپژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز، ش 24 (تابستان)، 1 ـ 24.
ـ انوری، علی بن محمد (1376)، دیوان، به‌اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ چهارم.
ـ بشری، جواد (1391)، «مجموعۀ یحیی بن سعدالدین مورخ 744ق»، میراث شهاب، ش 67 (بهار)، 3 ـ 5‌3.
ـ بوشهری‌پور، هرمز (1388)، «روحی ولوالجی»، دانشنامۀ‌ زبان و ادب فارسی (به‌ سرپرستی اسماعیل سعادت)، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج سوم، 412 ـ 413.
ـ بهاءالدین بغدادی، محمد بن مؤید (1315)، التوسل الی الترسل، مقدمه و تصحیح: احمد بهمنیار، تهران: اساطیر.
ـ جمال‌الدین اصفهانی، محمد بن عبدالرزاق (1320)، دیوان، با ‌تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
ـ حسام خویی، حسن بن عبدالمؤمن (1379)، مجموعۀ آثار حسام‌الدین خویی، مقدمه و تصحیح و تحقیق: صغری عباس‌زاده، تهران: میراث مکتوب.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1390)، «قصیده در علم عروض»، به‌کوشش محسن ذاکرالحسینی، در: متون ایرانی (1)، به‌کوشش جواد بشری، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 241 ـ‌263.
ـ خاقانی، بدیل بن علی (1382)، دیوان، به‌کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار، چ هفتم.
ـ ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (1380)، «مجموعه آثار حسام‌الدین خویی»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، ش 46 و 47 (مرداد و شهریور)، 42 ـ 43.
ـ ریاحی، محمدامین (1389)، کسایی مروزی: زندگی، اندیشه و شعر او، تهران: علمی، چ سیزدهم.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــ (1390)، زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی، تهران: اطلاعات، چ دوم.
ـ صفا، ذبیح‌الله (1352)، تاریخ ادبیات در ایران، ج دوم، تهران: امیرکبیر، چ چهارم.
ـ عباس‌زاده، صغری ← حسام خویی، حسن بن عبدالمؤمن (1379).
ـ عوفی، محمد بن محمد (1906)، لباب‌الالباب، به‌تصحیح ادوارد براون و محمد قزوینی، لیدن: مطبعۀ بریل.
ـ کیانی، حسین (1371)، سوگند در زبان و ادب فارسی، تهران: دانشگاه تهران.
ـ محمد بن یغمور (1396)، سفینۀ ترمد، به‌تصحیح امید سُروری (با همکاری سید باقر ابطحی)، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ میرافضلی، سیدعلی (1386)، شاعران قدیم کرمان، تهران: نشر کازرونیه.
ـ واصفی هروی، محمود بن عبدالجلیل (1349)، بدایع الوقایع، به‌تصحیح الکساندر بلدروف، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- BEELAERT, ANNA LIVIA (2002), “THE SAUGAND-NĀMA (OR QASAMĪYA), A GENRE IN CLASSICAL PERSIAN POETRY”, Cahiers de Studia Iranica 26 (2002), pp. 55 – 73.