ابیات فهلوی بُندار رازی در جُنگ 14456 کتابخانۀ گنج‌بخش

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

اغلب جُنگ‌های شعری، به دلیل وجود اشعار منتخب از سخنوران متقدّم پارسی‌گو در آنها، از منابع جنبی مهم در تصحیح انتقادی آثار منظوم و نیز پژوهش‌های شعرشناسی به شمار می‌آیند. یکی از این سفینه‌ها، دست‌نویس شمارۀ 14456 کتابخانۀ گنج‌بخش است که به ‌احتمال بسیار در اواخر سدۀ هشتم هجری کتابت شده و به دو سفینۀ یحیی توفیق (مورّخ 754ق)، گردآوردۀ سعدالدّین الهی/ آلهی و جُنگ 534 کتابخانۀ مجلس (مورّخ سدۀ دهم هجری) شباهت بسیار دارد. در این جُنگ ضبط‌هایی تازه و متفاوت از ابیات فهلوی بندار آمده که با ضبط‌های منابع دیگر متفاوت است. نویسندگان، در این مقاله، این ضبط‌ها را گزارش، و سپس ابیات جُنگ را بر اساس صورت نهاییِ پیشنهادشده برای برخی از واژه‌های مبهم آنها، معنا کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Bondār-e Rāzi’s Fahlavi couplets in the anthology (jung) #14456, at the Ganjbakhsh Library

نویسندگان [English]

  • mohamad sadegh khatami 1
  • Salman Saket 2
1 ferdowsi university of mashhad، iran
2 assistant professor of group of persian and language of ferdowsi university of mashhad
چکیده [English]

A good number of poetry anthologies, due to the presence therein of selected poems of the earlier Persian speaking poets, are counted as some of the important secondary sources used in critical emending of works of poetry as well as poetic studies. One of such anthologies is the manuscript 14456 at the Ganjbakhsh Library, which was most probably scribed towards the end of the 8th/14th century, having great resemblance to the Yahyā Towfiq anthology (dated 754 AH) collected by Sa’d al-Din Elāhi, and the Majlīs Library anthology 534 (dated 11th /17th century). In the Ganjbakhash anthology, there are new recordings of Bondār’s Fahlavi couplets differing from recorded forms in other sources.
The authors of the present article have set out these recorded variants and, then, based on the variants they recommend, they have defined some of the obscure words in them.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ganjbakhsh anthology
  • Yahyā Towfiq anthology
  • Sa’d al-Din Elāhi/Ālehi
  • Fahlaviyāt
  • Bondār-e Rāzi
ـ آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ (1339-1340)، آتشکده، بخش سوّم، با تصحیح و تحشیه و تعلیق حسن سادات‌ناصری، تهران: امیرکبیر.
ـ آرزو، قاضی سراج‌­الدّین علی­خان (1385)، تذکرۀ مجمع‌­النّفایس، ج2، به‌کوشش دکتر مهرنور محمّدخان، با همکاری دکتر زیب‌النّساء علی­خان، پاکستان - اسلام‌­آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
ـ ابن‌اسفندیار، بهاءالدّین محمّد بن حسن (1366)، تاریخ طبرستان، ج1، به‌تصحیح عبّاس اقبال آشتیانی، تهران: کلالۀ خاور.
ـ اختر هوگلی، قاضی محمّدصادق‌خان (1393)، تذکرۀ آفتاب عالمتاب، ج1، تصحیح مرضیه بیگ‌وردی، زیر نظر یوسف بیگ‌باباپور، تهران: سفیر اردهال.
ـ ادیب طوسی، محمّدامین (1333)، «فهلویّات المعجم»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، دورۀ 6، ش32، 471-478.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1335)، «فهلویّات مغربی تبریزی»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تبریز، دورۀ 6، شمارۀ 37، 121-137.
ـ افشین­‌وفایی، محمّد (1393)، «نگاه تازه‌­ای به زندگی عمادی غزنوی (به همراه معرّفی منابع نویافته از اشعار او)»، ادب فارسی، س4، ش1 (پیاپی 13)، 93-112.
ـ اوحدی بلیانی، تقی‌الدّین محمّد بن محمّد (1389)، عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین، ج2و3، تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه‌ فخر احمد، تهران: میراث مکتوب و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ برهان، محمّدحسین بن خلف تبریزی (1342)، برهان قاطع، ج1و4، به‌اهتمام محمّد معین، تهران: کتابفروشی ابن‌سینا.
ـ پادشاه، محمّد (1335)، فرهنگ آنندراج، ج1، زیر نظر محمّد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانۀ خیّام.
ـ تفضّلی، احمد (1385)، «فهلویّات»، ترجمۀ فریبا شکوهی، نامۀ فرهنگستان، دورۀ 8، ش1، 119-130.
ـ جاجرمی، محمّد بن بدر (1350)، مونس‌­الاحرار فی دقائق­‌الاشعار، ج2، به‌اهتمام میرصالح طبیبی، با مقدّمۀ محمّد قزوینی، تهران: انجمن آثار ملّی.
ـ جُنگ اسکندر میرزا تیموری، لندن: موزۀ بریتانیا، شمارۀ 27261 .Add [نسخۀ خطّی]، به خطّ محمّد حلوایی و ناصر الکاتب، تاریخ کتابت 813-814ق، میکروفیلم شمارۀ 24 و عکس کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
ـ چترایی، مهرداد (1392)، «اشعار نویافتۀ شاعران قدیم کرمان در سفینۀ سعد الهی»، آینۀ میراث، ش 53، 67-97.
ـ حسن‌دوست، محمّد (1393)، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، ج4، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ حمدالله مستوفی، حمدالله بن ابی بکر (1394)، تاریخ گزیده، ج2، به‌تصحیح محمّد روشن، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ خاتمی، محمّد صادق (1392)، «تصحیح جُنگ شمارۀ 534 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شیراز.
ـ خیّام‌پور، ع. (1368)، فرهنگ سخنوران، ج1، تهران: طلایه.
ـ دولتشاه سمرقندی، دولتشاه بن بختیشاه (1382)، تذکره‌الشُّعَراء، به‌اهتمام و تصحیح اِدوارد برون، تهران: اساطیر.
ـ دهخدا، علی‌اکبر (1388)، لغت‌نامه، تهران: مؤسّسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
- رازی، امین احمد (1378)، تذکرۀ هفت‌اقلیم، ج2، تصحیح و تعلیقات و حواشی سیّدمحمّد رضا طاهری (حسرت)، تهران: سروش.
- رازی، شمس‌الدّین محمّد بن قیس (1335)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به‌تصحیح علّامۀ فقید مرحوم محمّد بن عبدالوهّاب قزوینی، با مقابله با شش نسخۀ خطّی قدیمی و تصحیح مدرّس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
ـ رحیم‌­پور، مهدی (1391)، «اشعار نویافته از طیّان بمی»، در: نذر عارف (جشن‌­نامۀ دکتر عارف نوشاهی)، به خواستاری سعید شفیعیون و بهروز ایمانی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 273-299.
ـ سعد ابی‌بکر بن سعد المعروف بحکیم آلهی، مجموعۀ رباعیات، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 17063 [نسخۀ خطّی]، تاریخ کتابت سدۀ 10ق.
ـ سعدالدّین الهی/ آلهی، سفینه، استانبول: کتابخانۀ سلیمانیه (مجموعۀ مدرسۀ یحیی توفیق)، شمارۀ 449 [نسخۀ خطّی]، تاریخ کتابت 754ق.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، جُنگ گنج‌بخش، اسلام­‌آباد: کتابخانۀ گنج­‌بخش، شمارۀ 14456 [نسخۀ خطّی]، تاریخ کتابت سدۀ 8ق.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، سفینه، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 534 [نسخۀ خطّی]، تاریخ کتابت سدۀ 10ق.
ـ شکوهی، فریبا (1393)، «فهلویّات»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج5، به‌سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 126-133.
ـ شوشتری، قاضی نورالله (1377)، مجالس‌المؤمنین، ج2، تهران: کتابفروشی اسلامیّه.
ـ صادقی، علی‌اشرف (1372)، «اشعار تازه‌ای از منوچهری»، نشر دانش، س10، شمارۀ 78، 18-23.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1386)، «تحقیق در زبان کتاب النّقض شیخ عبدالجلیل رازی تصحیح استاد مرحوم دکتر میر جلال‌الدّین محدّث ارموی»، کتاب ماه کلیّات، س10، ش11 (پیاپی 119)، 16-17.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1387)، «تحوّل -a پایانی کلمات فارسی به -e»، در: جشن‌نامۀ استاد اسماعیل سعادت، زیر نظر حسن حبیبی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 397-410.
- صبا، مولوی محمّد مظفّر حسین (1343)، تذکرۀ روز روشن، به‌تصحیح و تحشیۀ محمّدحسین رکن‌زادۀ آدمیّت، تهران: کتابخانۀ رازی.
ـ طبیب‌زاده، امید (1392)، «بررسی تاریخی وزن در فهلویّات»، ویژه‌نامۀ فرهنگستان (زبان‌ها و گویش‌های ایرانی)، دورۀ جدید، ش3، 59-89.
ـ عین­‌القضات، عبدالله بن محمّد (1362)، نامه‌های عین‌القضات همدانی، ج2، به‌اهتمام علی‌نقی منزوی و عفیف عُسیران، تهران: منوچهری و زوّار.
ـ فره‌وشی، بهرام (1381)، فرهنگ زبان پهلوی، تهران: دانشگاه تهران.
ـ کاشانی، میرتقی‌الدّین، جُنگ، قم: مرکز احیاء میراث اسلامی، شمارۀ 1066 [نسخۀ خطّی]، تاریخ کتابت سدۀ 11ق.
ـ محمّد بن منوّر (1381)، اسرارالتّوحید فی مقامات­‌الشّیخ ابی سعید، بخش اوّل، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
ـ مدبّری، محمود (1370)، شرح احوال و اشعار شاعران بی­‌دیوان در قرن­‌های 3 /4 /5 هجری قمری، تصحیح محمود مدبّری، تهران: پانوس.
ـ معین، محمد (1342)، حاشیه بر: برهان قاطع ← برهان
ـ مکنزی، دیوید نیل (1388)، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ موسوی طبری، سیّدعبدالرّضا (1391)، «گزارش‌گونه‌ای از کیفیت احیای آثار عبدالقادر مراغی»، ضمیمۀ آینۀ میراث، س10، ضمیمۀ ش27.
ـ میرافضلی، سیّدعلی (1391)، «اشعار رفیع‌­الدّین عبدالعزیز لُنبانی»، در: متون ایرانی: مجموعه رساله‌­های فارسی و عربی از دانشوران ایرانی (از آغاز دورۀ اسلامی تا پایان عصر تیموری)، دفتر سوّم (با تأکید بر دیوان‌­ها و اشعار فارسی)، به‌کوشش جواد بشری، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 19-39.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــ (1394)، جُنگ رباعی (بازیابی و تصحیح رباعیات کهن پارسی)، تهران: سخن.
ـ خانلری، پرویز [ناتل] (1365)، تاریخ زبان فارسی، ج2، تهران: نشر نو.
ـ نجم رازی، عبدالله بن محمّد (1365)، مرصاد العباد، به‌اهتمام محمّدامین ریاحی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ نصرآبادی، محمّدطاهر (1378)، تذکرۀ نصرآبادی: تذکره‌الشّعرا، به انضمام رسائل، منشآت و اشعار، ج1، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
ـ نظامی عروضی، احمد بن عمر (1333)، چهارمقاله، به اهتمام و تصحیح محمّد بن عبدالوهّاب قزوینی، با تصحیح مجدّد و شرح لغات و عبارات و توضیح نکات ادبی به‌کوشش دکتر محمّد معین، تهران: کتابفروشی زوّار.
ـ نظامی، الیاس بن یوسف (1315)، هفت‌پیکر، با حواشی و شرح لغات و ابیات و مقابله با سی نسخۀ کهن‌سال یادگار و ارمغان وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
ـ نفیسی، سعید (1344)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، 2ج، تهران: کتابفروشی فروغی.
ـ واله داغستانی، علیقلی‌خان (1391)، تذکرۀ ریاض‌الشّعرا، ج1، تصحیح و مقدّمه و فهرست­‌ها از ابوالقاسم رادفر و گیتا اشیدری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1384)، تذکرۀ ریاض‌الشّعراء، ج2، مقدّمه و تصحیح و تعلیق سیّدمحسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
ـ هدایت، رضا قلی‌خان (1339)، مجمع‌الفصحاء، ج1 (بخش اوّل)، به‌کوشش مظاهر مصفّا، تهران: امیرکبیر.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1288ق)، انجمن‌آرای ناصری [چاپ سنگی]، طهران: کارخانۀ عالیجاه علیقلی‌خان.
ـ هُرن، پاول و هاینریش هوبشمان (1394)، فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی، ترجمه همراه با گواه‌های فارسی و پهلوی از جلال خالقی مطلق، اصفهان: مهرافروز.
ـ هروی، فخری (1345)، تذکرۀ روضة ‌السّلاطین، به‌تصحیح و تحشیۀ ع. خیّام‌پور، تبریز: مؤسّسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.