آراء و آداب معنوی در رسالات آموزشی خوشنویسی (رسالات فارسی سده‌های ۸ تا ۱۲ هجری)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشکدهٔ هنر دانشگاه شاهد، تهران

2 دانشیار دانشکدۀ هنر دانشگاه شاهد تهران

چکیده

در رسالات آموزشی خوشنویسی یا آداب‌نامه‌های مشق، می‌توان وجوهی معنوی را در موضوعات مختلف یافت که تحلیل آن به فهم روشن‌تری از ساختار و کارکردهای این متون می‌انجامد. مقالۀ حاضر، با این هدف، به مطالعۀ سیزده رسالۀ فارسی (متعلق‌به سده‌های ۸ تا ۱۲ق) پرداخته است. در این مقاله، وجوه معنوی، با نظر به دو مؤلفۀ توصیفی و تجویزی، در دو مقولۀ «آراء» و «آداب» معنوی طبقه‌بندی و بررسی شده است. بر این ‌اساس، آراء معنوی شامل اقوال، ارجاعات و مضامین قدسی‌‌، اسطوره‌ای و عرفانی است و آداب معنوی در دو گروه آداب عمومی و اختصاصیِ مشق قرار می‌گیرد. مطابق این بررسی، آراء معنوی در رسالات مذکور نسبتاً از سنتی فراگیر و مدون‌ تبعیت می‌کنند. درمقابل، آداب معنوی از فراوانی و فراگیری کمتری برخوردارند و انسجام کمتری یافته‌اند. آمیختگی‌ها و تعارضاتی نیز در این وجوه مشهود است که گاه برآمده از علقۀ عرفانی مؤلفان و گاه درجهت تشخص صنفی بوده است. در عین ‌حال، کم‌وکیف وجوه معنوی در آداب‌نامه‌های مشق نسبت مستقیمی با خط سیر تاریخی ندارد و بسته به هر مؤلف متفاوت است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Spiritual attitudes and principles in the didactical treatises on calligraphy (Persian treatises from 8-12th/14-18th centuries)

نویسندگان [English]

  • amin iranpour 1
  • AliAsghar Shirazi 2
1 Shahed Univesrsity, Tehran
2 Associate professor, Shahed University
چکیده [English]

In didactical or 'Ādāb' treatises on calligraphy, one can find spiritual/ethical dimensions in a variety of subjects the analysis of which could lead to a clearer understanding of the structure and uses of these texts. 
   With this end aimed at, the present article has studied thirteen Persian treatises (belonging to the 14-18th centuries) addressing their spiritual/ ethical aspects in two categories of spiritual/ethical “attitudes” and “principles” with respect to their two descriptive and prescriptive components. Thus, spiritual attitudes, including quotations, references, sacred mythical and mystical meanings, have been discussed and so have spiritual/ethical principles in two categories of general and special principles of calligraphy. According to this study, the spiritual/ethical attitudes in the treatises referred to above follow, to some extent, a far-reaching and formulated tradition. Conversely, the spiritual/ethical principles enjoy less frequency and extensiveness and have less coherence. However, there are to be seen certain blending and contradictions in these principles, which sometimes stem from the mystical tendencies of the authors and, sometimes, aim at guild distinction. At the same time, the state of spiritual aspects in calligraphy handbooks have no direct correlation with a historical timeline and varies depending on individual authors.

کلیدواژه‌ها [English]

  • didactical treatises on calligraphy
  • calligraphy handbooks
  • spiritual/ethical attitudes
  • spiritual/ethical principles
- افشار، ایرج (۱۳۷۶)، «یادداشت» سراج شیرازی: ۲۳-۳۷.
- اوحدی بلیانی، تقی‌الدین محمد بن محمد (۱۳۸۹)، عرفات‌ العاشقین وعرصات‌ العارفین، ج۲، به‌تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخراحمد، تهران: میراث مکتوب.
- باباشاه اصفهانی (۱۳۹۱)، آداب المشق، به کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی، تهران: پیکره.
- بخاری، درویش‌محمد (۱۳۷۲)، «فواید الخطوط» مایل هروی: 357-456.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (۱۳۷۳)، «فواید الخطوط» حمیدرضا قلیچ‌خانی، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، تهران، روزنه: ۳۰۵-۳۹۸.
- خوشمردان (سیدبابا)، علی بن حسن (۱۳۸۱)، «تعلیم خطوط»، به کوشش احسان‌الله شکراللهی، نامۀ بهارستان، ش 6: 317-328.
- دبیران دبیرخانۀ شاه‌سلیمان صفوی (۱۳۸۸)، منشآت سلیمانی، به کوشش رسول جعفریان، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- رجبی، محمدعلی (۱۳۹۴)، «تبیین وجوه معنوی خوشنویسی با تأکید بر رسالۀ صراط‌‌السطور سلطانعلی مشهدی»، نگره، ش ۳۵: ۱۸-۳۱.
- سام‌میرزا صفوی، ابوالنصر (۱۳۱۴)، تحفۀ سامی، به‌تصحیح وحید دستگردی، تهران: مطبعۀ ارمغان.
- سبزواری، فتح‌الله (۱۳۷۲)، «اصول و قواعد خطوط سته» مایل هروی: 105-143.
- سراج شیرازی، یعقوب بن حسن (۱۳۷۶)، تحفة المحبین: در آئین خوشنویسی و لطایف معنوی آن، چاپ کرامت رعنا حسینی و ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب.
- سیمی نیشابوری (۱۳۷۲)، «جوهریه» مایل هروی: ۴۵-۵۴.
- شوشتری، عنایت‌الله (۱۳۹۰)، «کشف الحروف»، به‌تصحیح احسان‌الله شکراللهی، مجموعه مقالات خوشنویسی مکتب شیراز، تهران، فرهنگستان هنر: ۱۵۵-۱۷۰.
- صحراگرد، مهدی (۱۳۹۲)، «چهل اصطلاح در داوری خط»، در: پژوهش‌های معماری و هنر (مجموعۀ مقالات دفتر اول)، به کوشش مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: روزنه.
- صیرفی، عبدالله بن محمود (۱۳۷۲)، «آداب خط» مایل هروی: ۱۳-۳۲.
- عقیلی رستمداری، حسین (۱۳۷۲)، «خط و مرکب» مایل هروی: ۳۲۳-۳۴۲.
- فاضل نیشابوری، فضل‌الله (۱۳۸۲)، «بررسی و مقایسۀ دستورالعمل‌های مندرج در رساله‌های خوشنویسی فارسی»، نامۀ بهارستان، ش ۷ و ۸: ۱۲-۲۴.
- قصه‌خوان، قطب‌الدین محمد (۱۳۷۲)، «دیباچه» مایل هروی: ۲۷۹-۲۸۸.
- قلیچ‌خانی، حمیدرضا (۱۳۹۱)، «رسالۀ خوشنویسی محمدامین»، در: نذر عارف: جشن‌نامۀ دکتر عارف نوشاهی، به خواستاری سعید شفیعیون و بهروز ایمانی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- قیومی بیدهندی، مهرداد (۱۳۹۰)، «آداب‌نامه‌های مشق در مقام منابع تاریخ هنر ایران»، گفتارهایی در مبانی و تاریخ معماری و هنر، تهران: علمی و فرهنگی.
- کاستیگوا، گالینا (253۶[=1356ش])، رسالۀ رسم‌الخط سلطانعلی مشهدی، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: انتشارات پیام.
- کاشانی، میرتقی‌الدین (۱۳۸۶)، خلاصة الاشعار وزبدة الافکار (بخش اصفهان)، به کوشش عبدالعلی برومند و محمدحسین نصیری کهنمویی. تهران: میراث مکتوب.
- گواشانی، دوست‌محمد (۱۳۷۲)، «دیباچه» مایل هروی: ۲۵۹-۲۷۶.
- مایل هروی، نجیب (1372)، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
- مجنون رفیقی هروی، [سلطان احمد] (1372الف)، «رسم الخط» مایل هروی: ۱۶۱-۱۸۱.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1372ب)، «سواد الخط» مایل هروی: ۱۸۵-۲۰۶.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1372ج)، «آداب المشق» مایل هروی: ۲۰۹-۲۳۶.
- محمود بن محمد (1372)، «قوانین الخطوط» مایل هروی: ۲۹۱-۳۱۹.
- ناجی، هلال (۱۹۸۶)، «نصوص فی الخط العربی: منهاج الإصابة فی معرفة الخطوط وآلات والکتابة للزفتاوی»، المورد، ج ۱۵، ش ۴: ۱۸۵-۲۴۸.
- هاشمی‌نژاد، علیرضا (۱۳۸۵)، «تأملی بر مبانی عرفانی صفا و شأن در رسالۀ آداب المشق»، گلستان هنر، ش ۵: ۱۳۹-۱۴۵.
- Ernst, Carl W. (1992). "The Spirit of Islamic Calligraphy: Bābā Shāh Iṣfahānī's Ādāb al-mashq". Journal of the American Oriental Society, Vol. 112, No. 2: 279-286.
- QāḌi Ahmad, ibn Mir Munshi al-Husaini (1959). Calligraphers and painters. Translated from the Persian by V. Minorsky. Washington: Freer Gallery of Art.
- Zakhoder, B. N. (1959). "Introduction" → QāḌi Ahmad, ibn Mir Munshi al-Husaini.