کهن‌ترین گزارش‌های فارسی دربارۀ «آتشک» (شیوع سیفلیس در ایران و تأثیرپذیری پزشکان ایرانی از منابع اروپایی)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکترای تاریخ علم پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

پس از جنگ ناپل در 1494م، بیماری همه‌گیر ترسناکی در اروپا شایع شد که بعدها سیفلیس نامیده شد. بنا به گزارش بهاءالدوله حسینی نوربخش (پزشک برجستۀ اواخر دورۀ تیموری و اوایل دورۀ صفوی)، مؤلف خلاصة التجارب، که این بیماری را ارمنی‌‏دانه، آبلۀ فرنگ و آتشک نامیده‌ است، در 904ق/1498م بیماری از سرزمین‌های امپراتوری عثمانی نخست به آذربایجان، عراق عجم و فارس راه یافت و سپس در سراسر ایران شایع گردید. ویژگی منحصربه‌فرد گزارش بهاءالدوله آن است که به‌رغم فاصلۀ ناچیز میان نگارش این رساله و ظهور و شیوع بیماری در اروپا (فقط 6 سال) وی از یکی از داروهای «حکمای فرنگ» یاد کرده‌ است. در این نسخه، و نیز در نسخه‌های درمانی بهاءالدوله و پزشکان ایرانی هم‌روزگار او و پس از آن، جیوه پیوسته نقشی اساسی داشت تا آن که عمادالدین شیرازی در رسالۀ بیخ/چوب چینی این دارو را نیز که به‌تازگی وارد ایران شده بود برای درمان آتشک تجویز کرد و سپس در رسالۀ آتشک در 977ق/1569م که نخستین تک‌نگاری فارسی در این موضوع به‌شمار می‌آید، بی‌آن‌که از اهمیت کاربرد جیوه بکاهد، بیخ چینی را نیز در کنار آن به کار برد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The oldest Persian accounts of Ātašak (The outbreak of syphilis in Iran and the influence received by Iranian physicians from European sources)

نویسندگان [English]

  • Younes Karamati 1
  • Roqayyeh Hosseyni 2
1 University of Tehran Institute for the History of Science
2 Institute for Humanities and Cultural Studies
چکیده [English]

Following the Italian War of 1494 (Naples war), a horrendous far-flung disease spread out in Europe, which was later named syphilis. According to the account related by Bahā’ al-Dawla Ḥoseynī Nūrbaḵš (an eminent physician in the late Timurid and early Safavid periods) who called this disease Armanī dāneh (Armenian sore), Ābele-ye farang (European pox) and Ātašak, this disease first surged from the Ottoman Empire territories in 1498 to Azerbaijan, ʿEraq-e Ajam (west and central Iran) and Fars and, then, spread all over Iran.
The unique characteristic of Bahā’ al-Dawla’s account in his ḵolāṣat al-Tajāreb, is that, despite the short time span between the writing of the essay and the outbreak of the disease in Europe (only 6 years), he has mentioned one of the medicines prescribed by ḥokamā-ye farang (European physicians). In this manuscript as well as in Bahā’ al-Dawla’s prescriptions and in the observations made by both his contemporary and succeeding physicians, mercury continued to play the principal role until, in the latter half of the 16th century, ʿEmād al-Dīn Šīrāzī prescribed, as herbal remedy for Ātašak, "China wood/root", which had lately entered Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ātašak
  • European pox
  • syphilis
  • Bahā’ al-Dawla Ḥoseynī Nūrbaḵš
  • ʿEmād al-Dīn Šīrāzī
  • treatment with mercury
  • China root

مراجع

- ابن‌بیطار، احمد (1989م)، تفسیر کتاب دیاسقوریدوس، به کوشش ابراهیم بن مراد، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
- ــــــــــــــــــــــــ (1291ق)، الجامع لمفردات الأدویة و الأغذیة، مصر: بولاق [چاپ افست بغداد].
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1294ق)، القانون فی الطب، مصر: بولاق.
- اخوینی بخاری، ابوبکر ربیع بن احمد (1344ش)، هدایة المتعلمین فی الطب، به کوشش جلال متینی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
- ثابت‌بن‌قره (1928م)، الذخیرة فی الطب، به کوشش جورجی صبحی بک، قاهره: دانشگاه قاهره.
- حسینی نوربخش، بهاءالدوله، خلاصة التجارب، دست‌نویس شمارۀ 17039 مجلس شورای اسلامی.
- رازی، محمد بن زکریا (1374-1390ق/1955-1970م)، الحاوی فی الطب، حیدر آباد دکن، چ اول.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1408ق/1987م)، المنصوری فی الطب، به کوشش حازم بکری صدیقی، کویت: المنظمة العربیة للتربیة و الثقافة و العلوم معهد المخطوطات العربیة.
- عمادالدین شیرازی، آتشک، دست‌نویس شمارۀ 6307 مجلس شورای اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــ، دست‌نویس شمارۀ 8246 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
- کشکری، یعقوب ( 1414ق/1994م )، کناش فی الطب، به کوشش علی شیری، بیروت: مؤسسة عزالدین.
- ــــــــــــــــــــــــــ (1985م/ 1405ق)، کناش فی‌الطّب، چاپ عکسی نسخۀ خطی شمارۀ 3716 کتابخانۀ ایاصوفیه، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت: معهد تاریخ العلوم العربیّة والإسلامیّة.
- هروی، ابومنصور ‌موفق بن علی (1346ش)، الابنیة عن حقایق الادویة، به تصحیح احمد بهمنیار و به کوشش حسین محبوبی ادرکانی، تهران: دانشگاه تهران.
- یوسفی (1320ق)، جامع الفوائد (مشهور به رباعیات یوسفی یا طب یوسفی)، چ سنگی، تهران.
- Arrizabalaga, John (2005). “Medical Responses to the ‘French Disease’ in Europe at the Turn of the Sixteenth Century”. Sins of the Flesh: Responding to Sexual Disease in Early Modern Europe. edited by Kevin Patrick Siena. Toronto, Centre for Reformation and Renaissance Studies: 33–55.
- Bai, Yang & Feng Niu & Lidi Liu & Hui Sha & Yimei Wang & Song Zhao (2017). “Tertiary Syphilis in the Lumbar Spine: A Case Report”. BMC Infectious Diseases, 17: 513, 1–4.
- Baker, Brenda J. & George J. Armelagos (1988). “The Origin and Antiquity of Syphilis: Paleopathological Diagnosis and Interpretation”. Current Anthropology, Vol. 29, No. 5: 703–720.
- Cowan, James (2015). Hamlet’s Ghost: Vespasiano Gonzaga and His Ideal City. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
- Elgood, Cyril Lloyd (1970), Safavid Medical Practice: Or, The Practice of Medicine, Surgery and Gynaecology in Persia Between 1500 A.D. and 1750 A.D. London: Luzac.
- Ferreira, Luiz Alberto Peregrino & Mariano Barthe Dupont & Gerolamo Fracastoro & Maurizio Rippa Bonati (2017). “Girolamo Fracastoro and the Origin of the Etymology of Syphilis”. Advances in Historical Studies, Vol. 6: 104-112.
- Fleet, Kate (2013). “Ottoman Expansion in the Mediterranean”. In The Cambridge History of Turkey: Volume 2, The Ottoman Empire as a World Power, 1453–1603. edited by Suraiya N. Faroqhi and Kate Fleet. Cambridge: Cambridge University Press: 141–172
- Gerulaitis, Leonardas Vytautas (2004). “Incunabula on Syphilis”. Fifteenth-Century Studies, Vol. 29: 80–96.
- Grünpeck, Joseph (1935). Neat Treatise on The French Evil, Tr. Merrill Moore & Harry C. Solomon (See Moore & Solomon).
- Haller, Hermann W. (1999). The Other Italy: The Literary Canon in Dialect. Toronto & Buffalo & London: University of Toronto Press.
- Kent, Molly E. & Frank Romanelli (2008). “Reexamining Syphilis: An Update on Epidemiology, Clinical Manifestations, and Management”. Annals of Pharmacotherapy, Vol. 42, No. 2: 226–236.
- Melo, Fernando Lucas de & Joana Carvalho Moreira de Mello & Ana Maria Fraga & Kelly Nunes & Sabine Eggers (2010). “Syphilis at the Crossroad of Phylogenetics and Paleopathology”. PLoS Neglected Tropical Diseases, Vol. 4, No. 1:e575: 1-11.
- Moore, Merrill & Harry C. Solomon (1935). “Joseph Grünpeck and His Neat Treatise (1496) on the French Evil: A Translation with a Biographical Note”. British Journal of Venereal Diseases, Vol. 11, No. 1: 1–27.
- Papazian, H. (1987), “ARMENIA AND IRAN vi. Armeno-Iranian Relations in the Islamic Period”. Encyclopaedia Iranica. edited by Ehsan Yar-Shater. London & New York, Routledge & Kegan Paul: Vol. 2/467–478.
- Powell, Mary Lucas & Della Collins Cook (2005). “Treponematosis: Inquiries into the Nature of a Protean Disease”. The Myth of Syphilis: The Natural History of Treponematosis in North America. edited by Mary Lucas Powell and Della Collins Cook. Gainesville: University Press of Florida, 9–62.
- Quiring-Zoche, R. (1987). “AQ QOYUNLŪ”. Encyclopaedia Iranica. edited by Ehsan Yar-Shater. London & New York, Routledge & Kegan Paul: 2/163-168.
- Radolf, Justin D. & Edmund C. Tramont, & Juan C. Salazar (2015). “Syphilis (Treponema Pallidum)”. Mandell, Douglas, and Bennett’s Principles and Practice of Infectious Diseases. edited by John E. Bennett, Raphael Dolin, and Martin J. Blaser. 8 edition. Philadelphia, PA: Saunders (an imprint of Elsevier), 2684-2709.
- Rothschild, Bruce M. (2005), “History of Syphilis”. Clinical Infectious Diseases, Vol. 40, No. 10: 1454-1463.
- Sarton, George (1926). “Review of Review of The Earliest Printed Literature on Syphilis, Being Ten Tractates from the Years 1495-1498, by Karl Sudhoff, Charles Singer, and Henry E. Sigerist”. Isis, Vol. 8, No. 2: 351–354.
- Savinetskaya, Irina (2016). The Politics and Poetics of Morbus Gallicus in the German Lands (1495 - 1520). Doctoral Dissertation Supervised by Gerhard Jaritz. Budapest: Central European University.
- Shelton, Herbert M. (1996). Syphilis: Werewolf of Medicine. Mokelumne, CA: Health Research Books.
- Stuart, David C. (2004). Dangerous Garden: The Quest for Plants to Change Our Lives. Cambridge. Massachusetts: Harvard University Press.
- Sudhoff, Karl. (1912). Aus der Frühgeschichte der Syphilis; Handschriften- und Inkunabelstudien, epidemiologische Untersuchung und kritische Gänge. Leipzig: Johann Ambrosius Barth.
- Tampa, M. & I. Sarbu & C. Matei & V. Benea & S. R. Georgescu (2014). “Brief History of Syphilis”.  Journal of Medicine and Life, Vol. 7, No. 1: 4–10.
- Tognotti, Eugenia (2009). “The Rise and Fall of Syphilis in Renaissance Europe”, Journal of Medical Humanities. Vol. 30, No. 2: 99–113.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار