بررسی انتقادی چاپِ «رسالۀ تحقیقات سرحدیه»

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه مطالعات احتماعی دانشگاه فرهنگیان/البرز

چکیده

روابط ایران و عثمانی با تشکیل کنفرانس ارزنة­الروم (1259ق) و انعقاد عهدنامۀ دوم ارزنةالروم (1263ق) وارد مرحلۀ جدیدی شد. به‌موجب این معاهده، مقرر شده بود، تا با تشکیل کمیسیونی، مناطق مرزی دو کشور تحدید حدود گردد. میرزاجعفرخان مشیرالدوله به‌عنوان نمایندۀ ایران در کمیسیون مزبور، در زمان مأموریت خود، صدها نامه خطاب به دولتمردان ایران دربارۀ روند تحدید حدود ارسال نمود. به‌جز آن، گزارش مأموریت خود را به صورت مبسوط با عنوان «رسالۀ تحقیقات سرحدیه» تدوین و در 1272ق به صدراعظم وقت تقدیم کرد. این رساله، به‌عنوان نخستین اثر مهم در زمینۀ مرزهای ایران و عثمانی، به مثابه یگانه مأخذ منحصربه‌فرد مورد استناد نمایندگان ایران در کمیسیون­های متعدد تحدید حدود بود.این اثر تنها یک­بار در سال 1348ش به اهتمام محمد مشیری به چاپ رسیده است. سوگ‌مندانه، با گذشت 49 سال، هنوز پژوهشی انتقادی دربارۀ این متن صورت نگرفته است تا میزان صحت و وثاقت آن مورد ارزیابی و سنجش قرار گیرد. در مقالۀ حاضر برای نخستین­‌بار به این موضوع پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A critical study of the 1969-edition of “Resāle-ye tahqiqāt-e sarhaddiyeh”

نویسنده [English]

  • Nasrollah Salehi
Assistant Professor in Farhangian University
چکیده [English]

With the convention of the Erzurum Conference in 1259 A.H./1843 and the signing of the Second Erzurum Treaty in1263 A.H./ 1847, Iran-Ottoman relations entered a new phase. According to this treaty, it was concluded that by setting up a commission, the boundaries between the two countries be formally established. During his assignment as Iran’s representative in the commission, Mirza Ja’far Khan Moshir al-Dowleh sent hundreds of letters to Iranian authorities regarding the process of border demarcation. Apart from this, he set out a detailed report of his commission under the title “Resāle-ye tahqiqāt-e sarhaddyeh (An Essay on Border Studies) and presented it to the then Prime Minister in 1856. As the first important document about the Iran-Ottoman borders cited by Iranian delegates in numerous border delimitation commissions, this essay was only once edited and published by Mohammad Moshiri in 1348 Sh./1969. Regrettably, 49 years have passed since then and no critical research has been undertaken about this work to assess its degree of accuracy and reliability
   The present article addresses the matter for the first time.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mirza Ja’far Khān Moshir al-Dowleh
  • Resāle-ye tahqiqāt-e sarhaddiyeh
  • border delimitation
  • Iran and Ottoman Empire
- آدمیت، فریدون (2535[=1355ش])، امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی، چاپ پنجم.
- اصغری هاشمی، محمدجواد (1388)،  شیوه‌­نامۀ تصحیح متون: راهنمای تحقیق و احیای متون، قم: انتشارت دلیل ما.
- افشار، ایرج و محمدتقی دانش‌پژوه (1350)، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دربارۀ نسخه­‌های خطی، دفتر اول، تهران: دانشگاه تهران.
- اقبال، عباس (1324)، «احوال بزرگان: میرزاسیدجعفرخان مشیرالدوله»، یادگار، ش 6: 43-50.
- ـــــــــــــــــــ (1328)، «چند سفرنامه از سفرای ایران»، نشریۀ وزارت خارجه، ش 3، ج 1: 26-37.
- ـــــــــــــــــــ (1385)، میرزاتقی­‌خان امیرکبیر، به اهتمام ایرج افشار، تهران: توس.
- بیانی، خان‌بابا (1354)، فهرست بخشی از اسناد و عهدنامه‌­ها و سفرنامه‌­ها و رساله‌­های دورۀ قاجاریه، (نشریۀ شمارۀ 2)، تهران: مرکز بررسی و تنظیم اسناد وزارت امور خارجه.
- حائری، عبدالحسین (1390)، فهرست نسخه­‌های خطی مجلس شورای اسلامی، ج 9، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ساسانی، خان‌ملک (1354)، یادبودهای سفارت استانبول، تهران: بابک.
- صالحی، نصرالله (1377)، اسنادی از روند انعقاد عهدنامۀ دوم ارزنةالروم، تهران: وزارت امور خارجه.
- ــــــــــــــــــــــــــ (1396)، «واکاوی اقدامات درویش‌­پاشا در نخستین کمیسیون تحدید حدود ایران و عثمانی/ 1266-1268 هجری قمری»، فصلنامۀ پژوهش‌های علوم تاریخی، س 9، ش 2: 71-90.
- صفری آق‌­قلعه، علی (1390)، نسخه­‌شناخت (پژوهشنامۀ نسخه‌­شناسی نسخ خطی فارسی)، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- فرهاد معتمد، محمود (1326)، سپهسالار اعظم، ج2: تاریخ روابط سیاسی ایران و عثمانی، تهران: کتابخانۀ ابن‌­سینا.
فهرست اسناد مکمل قاجاریه (1383)، جلدهای 54-64، تهران: مرکز اسناد وزارت خارجه.
- کریمیان، علی (1385)، «میرزاجعفرخان مهندس‌­باشی (از پیشگامان مهندسی نوین در ایران)»، گنجینۀ اسناد، ش 63: 73-99.
- [قائم‌مقامی، جهانگیر]، مقدمه مشیرالدوله (1346).
گزیدۀ اسناد سیاسی ایران و عثمانی در دوره قاجار (1369)، ج1: 1211-1270ق، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.
- محبوبی اردکانی، حسین (1354)، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، 2 جلد، تهران: دانشگاه تهران.
- مشیرالدوله، میرزاجعفرخان (1346)، «اصل و رونوشت رسالۀ تحقیقات سرحدیه»، مجلۀ بررسی‌های تاریخی، سال دوم، ش 1: 128-144.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1348)، رسالۀ تحقیقات سرحدیه، به کوشش محمد مشیری، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،  رسالۀ تحقیقات سرحدیه، دست‌نویس ش 17/4326 کتابخانۀ ملی ملک.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، رسالۀ تحقیقات سرحدیه، دست‌نویس ش 17968-5 کتابخانۀ ملی.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، رسالۀ تحقیقات سرحدیه، دست‌نویس ش 2775 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، رسالۀ تحقیقات سرحدیه، دست‌نویس ش 33896 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، رسالۀ تحقیقات سرحدیه، دست‌نویس ش 814248 کتابخانۀ ملی.
- مینوی، مجتبی (2536[=1356ش])، «اولین کاروان معرفت»، در: تاریخ و فرهنگ، تهران: خوارزمی.
- نصیری، محمدرضا (1371)، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران (قاجاریه)، تهران: کیهان.
- Ateş, Sabri (2013). The Ottoman-Iranian Borderlands: Making a boundary 1843-1914, Cambridge University Press.
- Aykun, İbrahim (1995). Erzurum Konferansi (1843-1847) ve Osmanlı-İran Hudut Antlaşması, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Erzurum.
- Sarıkçıoğlu, Melike (2013). Osmanlı-İran Hudut Sorunları (1847-1913), ANKARA.