یک فرمان سیورغالِ هودبری به زبان فارسی از اوزون‌حسن آق‌قویونلو در یک مرقّع خطّ (و ملاحظاتی در باب گونه‌ها و شیوه‌های حفظ اسناد در گذشته)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر متون

چکیده

یکی از صورت‌های اعطای پاداش و معافیّت مالیاتی به نظامیان و ارکان دولت، سیورغال بوده که از اواخر سدۀ هشتم تقریباً به‌جای اصطلاح پیشینِ اقطاع رواج یافت. استفاده از اصطلاح سیورغال با همین مفهوم تا دورۀ نادرشاه افشار در متون و اسناد دیده می‌شود امّا هنوز پژوهش فراگیری در این زمینه منتشر نشده است. در این مقاله ضمن انتشار یک سیورغال تازه‌یاب از دورۀ اوزون‌حسن، به برخی مباحث مرتبط با این اصطلاح پرداخته شده و شماری از اصلی‌ترین اجزای آن مورد بررسی قرار گرفته است. چون این سیورغال از نوع هودبری بوده است، تعریف این اصطلاح و برخی اصطلاحات و الفاظ حقوقی مندرج در سیورغال‌ها بیان شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A farmān (command) of “Siyurghāl-e Hoodbari” in a Persian Moraqqa (album) issued by the Aq Quyunlu Uzun Hassan

نویسنده [English]

  • Ali Safari Aq-Qale
Research
چکیده [English]

One of the forms of granting rewards and tax exemptions to State principal military and civil elements was known as Siyurghāl, which from the late 8th /14 century on, received currency nearly replacing the older expression Iqtā’. The use of the term Siyurghāl with its original denotation can be seen in various texts and documents up until Nader Shāh ‘time. Yet, no comprehensive research has been undertaken in this regard.
In addition to presenting a newly found Siyurghāl surviving from Uzun Hssan’s reign, this study addresses some of the issues related to it, examining several of the most essential aspects of this document. In as much as this Siyurgāl is of the Hoodbari type, the definition of this term and some of the legal expressions and words contained in the Siyurghal are also set forth.

کلیدواژه‌ها [English]

  • estifā (State Accounting Office)
  • farmān
  • Siyurghāl
  • Hoodbari
  • qonalghā
  • orthography of documents
  • Aq Quyunlu
  • Uzun hassan
ـ استرآبادی، شیخ محمّدیوسف (1379خ). صیغ العقود و الایقاعات و سه رسالۀ دیگر، به‌کوشش گروه تحقیق کتب شیخ اعظم انصاری، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
ـ اسفزاری، معین‌الدّین محمّد زمجی (1338خ)، روضات الجنّات فی اوصاف مدینة هرات (ج 1)، به‌کوشش محمّدکاظم امام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1339خ)، روضات الجنّات فی اوصاف مدینة هرات (ج 2)، به‌کوشش محمّدکاظم امام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـ اصفهانی، محمّد بن سبزعلی (1393خ)، وجیزة التّحریر، به‌کوشش رسول جعفریان، قم: نشر مورّخ.
ـ انوری، حسن (1373خ)، اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، تهران: انتشارات سخن و کتابخانۀ طهوری.
ـ بوسه، هریبرت (1367خ)، پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی بر مبنای اسناد دوران آق‌قوینلو و قراقوینلو و صفوی، ترجمۀ غلامرضا ورهرام، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ بیانی، مهدی (1363خ)، احوال و آثار خوشنویسان، تهران: انتشارات علمی.
ـ پارسای قدس، احد (1356خ)، «سندی مربوط به فعّالیت‌های هنری دورۀ تیموری در کتابخانۀ بایسنغری هرات»، هنر و مردم، س 15 (پیاپی: 175): 42-50.
ـ جعفریان، رسول (1379خ)، صفویه در عرصۀ دین فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه.
ـ جهانپور، فرهنگ (1348خ)، «فرامین پادشاهان صفوی در موزۀ بریتانیا»، بررسی‌های تاریخی، س 4، ش 4 [پیاپی: 22]: 223-264.
ـ جهشیاری، ابوعبدالله محمّد بن عبدوس (1357ه‍/1938م)، الوزراء و الکتّاب (کتاب ...)، تحقیق عبدالله اسماعیل الصّاوی، مصر: مطبعة عبدالحمید احمد الحنفی.
ـ حاجی‌خلیفه (1835-1858م)، کشف ‌الظّنون (7ج)، تصحیح گوستاو فلوگل، نیویورک و لندن و لیپزیگ.
ـ حافظ ابرو (1380خ)، زبدة التواریخ (4ج)، به‌کوشش سیدکمال حاج سیدجوادی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ خنجی اصفهانی، فضل‌الله بن روزبهان (1362خ)، سلوک ‌الملوک، به‌اهتمام محمّدعلی موحّد، تهران: انتشارات خوارزمی.
ـ رضازادۀ لنگرودی، رضا (1394خ)، «تاریخ نهاد سیورغال در ایران»، در: مزدک‌نامه، به‌کوشش جمشید کیانفر و پروین استخری، ش 7: 597-623.
ـ سمرقندی، کمال‌الدّین عبدالرزّاق (1372خ)، مطلع سعدین و مجمع بحرین (ج اوّل، دفتر اوّل)، به‌کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1383خ)، مطلع سعدین و مجمع بحرین (ج دوم، دفتر یکم و دوم)، به‌کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ شریک امین، شمیس (1357خ)، فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوران مغول، تهران: فرهنگستان ادب و هنر ایران.
ـ شیبانی، محمّدکاظم کاشانی (1395خ)، قوانین السّیاق، به‌کوشش علی‌رضا نیک‌نژاد، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ شیخ‌الحکمایی، عمادالدّین (1387خ)، فهرست اسناد بقعۀ شیخ صفی‌الدّین اردبیلی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1390خ)، «ادب ممتازنویسی و سیر تحوّل آن در اسناد دورۀ اسلامی ایران»، پژوهش‌های علوم تاریخی، ش 3 [بهار و تابستان]: 83-110.
ـ صفری آق‌قلعه، علی و نفیسه ایرانی (1395خ)، کهن‌ترین فرهنگ‌نامۀ فارسی دانش استیفا، تهران: میراث مکتوب.
ـ طهرانی، الشّیخ آقابزرگ (1403ه‍/1983م)، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، بیروت: دار الاضواء.
ـ فرهنگ جغرافیایی ایران [ج 4: استان 3 و 4 آذربایجان] (1330خ)، تهران: انتشارات دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش.
ـ فروغ اصفهانی، محمّدمهدی (1378خ)، فروغستان، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب.
ـ فکتی، ل. (1977م)، مدخل پالئوگرافی صد و یک سند فارسی، به‌کوشش گ. حزای. بوداپست: آکادمی، با مشخّصات فرنگی زیر:
Einführung in die persische Paläographie 101 persische Dokumente Aus dem Nachlass des Verfassers hrsg, L. Fekete, von G Hazai, Budapest, Akadémiai Kiadó,1977.
ـ قائم‌مقامی، جهانگیر (1350خ)، مقدّمه‌یی بر شناخت اسناد تاریخی، تهران: انتشارات انجمن آثار ملّی.
ـ مازندرانی، عبدالله بن محمّد بن کیا (1952م)، رسالۀ فلکیه در علم سیاقت. تصحیح والتر هِینس، ویس‌بادن: انتشارات هیئت مستشرقین در فرهنگستان ماینس.
ـ مدرّسی طباطبایی، حسین (1355خ)، «هفت فرمان دیگر از پادشاهان ترکمان»، بررسی‌های تاریخی، س 11، ش 2 (پیاپی: 63): 87-126.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1362خ)، زمین در فقه اسلامی (2 ج)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ـ مشکور، محمّدجواد (1352خ)، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران: انجمن آثار ملّی.
ـ مینورسکی، ولادیمیر (1334خ)، سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات مینورسکی بر تذکرة الملوک، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: انجمن کتاب و کتابفروشی زوّار.
ـ ندیم، محمّد بن اسحاق (1366خ)، کتاب الفهرست، ترجمۀ محمّدرضا تجدّد، تهران: انتشارات امیرکبیر.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1381خ)، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدّد، تهران: انتشارات اساطیر.
ـ نوایی، عبدالحسین (1368خ)، شاه اسمعیل صفوی (اسناد و مطالعات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفصیلی)، تهران: انتشارات ارغوان.
- Doerfer, Gerhard (1963-1967), Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
- Matsui, Dai & Ryoko Watabe & Hiroshi Ono (2015), “A Turkic-Persian Decree of Timurid Mīrān Šāh of 800 AH/1398 CE”, Orient, Vol. 50: 53-75.
- Minorsky, Vladimir (1939), “A "Soyūrghāl" of Qāsim b. Jahāngīr Aq-qoyunlu (903/1498)”, Bulletin of the School of Oriental Studies, Vol. 9, No. 4: 927-960.
- Ozergin, M. Kemal (1976), “Temurlü sanatina ait eski bir belge: Tebrizli Gafarin bir Arzi”, Sanat Tarihli yilligi,VI: 471-518.