نگاهی دیگر به خطبۀ داستان رستم و سهراب

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

میراث مکتوب

چکیده

داستان رستم و سهراب تا کنون بارها، چه به‌صورت مستقل و چه به‌همراه متن کامل شاهنامه، تصحیح و نشر شده، اما همچنان تصویر دقیقی از خطبۀ این داستان به دست داده نشده‌است. موضوع خطبۀ این داستان، یعنی مرگ، از موضوعات بسیار مورد توجه بوده‌است و این امر موجب شده‌ که کاتبان، خوانندگان و حتی مصححان شاهنامه هر یک انتظاراتی از این خطبه داشته‌باشند و این خطبه بر اساس این انتظارات دچار تغییرات بسیاری، غالباً در شمار ابیات، شود. در این نوشته پس از بررسی تفصیلی یکی از ابیات این خطبه، که در دو چاپ معتبر شاهنامه (خالقی‌مطلق و مسکو) وارد نشده و ضبط و معنی آن تا کنون به‌درستی روشن نشده‌‌است، می‌کوشیم تصویر دقیقی از آنچه فردوسی در این خطبه گفته‌است به دست دهیم و روابط میان اجزای این خطبه با یکدیگر، با متن داستان و با جهان‌بینی فردوسی، را تبیین کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A new look at the preamble of the story of Rustam and Suhrāb

نویسنده [English]

  • Masoud Rastipoor
Miras Maktoob
چکیده [English]

The story of Rustam and Suhrāb has already been edited and published numerous times both independently and together with the full text of the Shāhnāmeh. However, no clear explanation of the introductory verses of this story has ever been presented. The subject of this preamble, viz., death, has been one of the most interesting topics, thus causing the scribes, readers and even the editors of the Shāhnāmeh each group have their own expectations of this preamble. Consequently, based on such expectations, the preamble has been subject to numerous changes, often, in the number of verses.
In the present study, after a detailed examination of one of these verses appearing in neither of the two esteemed editions of the Shāhnāmeh (Khāleqi-Motlaq and Moscow) and proposing the clear and true recorded form and meaning which are yet undecided, we endeavour to offer an exact depiction of what Firdawsi has said in this preamble, expounding the relations (1) between its components, (2) with the text of the story, and (3) with Firdawsi’s world-view.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shāhnāmeh
  • the story of Rustam and Suhrāb
  • preamble
  • text edition
  • Shetāftan az (distancing from)
  • Arabic words in the Shāhnāmeh
ـ آیدنلو، سجاد (1390)، دفتر خسروان، تهران: سخن.
ـ احمدی گیوی، حسن (1380)، دستور تاریخی فعل، تهران: قطره.
ـ ارغوان، امیر (1397 [انتشار: 1399])، «دربارۀ دشوارترین بیت شاهنامه»، گزارش میراث، دورۀ سوم، سال سوم، ش یکم و دوم (پیاپی 82-83): 101-112.
ـ بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1394)، تاریخ بیهقی، به‌تصحیح محمدجعفر یاحقی، مهدی سیدی، تهران: سخن.
ـ پریش‌روی، عباس (1390)، برابرنهاد شاهنامۀ فردوسی و غررالسیر ثعالبی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ ثعالبی، ابی‌منصور (1963)، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، به‌تصحیح هرمان زوتنبرگ، تهران: کتابخانۀ اسدی (افست از روی چاپ 1900 پاریس).
ـ چوبینۀ بهروز، عرفان (1394)، بررسی قافیه در ده‌هزار بیت نخست شاهنامه بر اساس هشت دستنویس کهن با رویکرد تصحیح متن، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ خالقی‌مطلق، جلال (1389)، یادداشت‌های شاهنامه، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1390)، شاهنامه از دستنویس تا متن، تهران: میراث مکتوب.
ـ خطیبی، ابوالفضل (1390)، «همه تا در آز رفته فراز، یک معنی ناشناختۀ آز در داستان رستم و سهراب»، جستارهای ادبی، ش174 (پاییز): 101-112.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــ (1395)، «دشوارترین بیت شاهنامه»، در: پیر گلرنگ (یادنامۀ استاد فقید دکتر رشید عیوضی)، به‌خواستاری رحمان مشتاق‌مهر و احمد گلی، به‌اهتمام محمد طاهری خسروشاهی، تبریز: ادبیات، ص539-545.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــ (1398)، «تهمینه یا تهمیمه؟ بررسی نسخه‌شناختی و ریشه‌شناختی»، زبان‌ها و گویش‌های ایرانی (ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان)، ش10: 35-42.
ـ رازی، شمس‌الدین محمد بن قیس (1360)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به‌تصحیح محمد بن عدالوهاب قزوینی، با تصحیح مجدد مدرس رضوی، تهران: زوار.
ـ راستی‌پور، مسعود (1394)، «نقدی بر داستان رستم و سهراب»، فصلنامۀ نقد کتاب ادبیات، سال اول، ش2 (تابستان): 89-111.
ـ رواقی، علی با همکاری مریم میرشمسی (1381)، ذیل فرهنگ‌های فارسی، تهران: هرمس.
ـ رواقی، علی (1390)، فرهنگ شاهنامه، تهران: فرهنگستان هنر- مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».
ـ فرائد السلوک (1368)، به‌تصحیح نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی، تهران: پاژنگ.
ـ فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، به‌تصحیح جلال خالقی‌مطلق (مجلد ششم با همکاری محمود امیدسالار، مجلد هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی)، تهران: بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1399)، داستان رستم و سهراب، پیرایش و گزارش جلال خالقی‌مطلق (با همکاری محمد افشین‌وفایی و پژمان فیروزبخش)، تهران: سخن.
منابع خطی و نسخه‌برگردان‌ها
ـ فردوسی، ابوالقاسم (1369)، شاهنامه، نسخه‌برگردان از روی دست‌نویس شC1. 111-24  کتابخانۀ ملی در فلورانس، کتابت 614ق، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی- دانشگاه تهران (با نشانۀ ف).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1384)، شاهنامه، نسخه‌برگردان از روی دست‌نویس شAdd. 21103  موزۀ بریتانیا در لندن، کتابت 675ق، به‌کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، تهران: طلایه (با نشانۀ ل).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1389)، شاهنامه، نسخه‌برگردان از روی دست‌نویس شNC. 43 کتابخانۀ شرقی، وابسته به دانشگاه سن‌ژوزف بیروت، کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم، به‌کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطّلبی کاشانی، با مقدمه‌ای از جلال خالقی‌مطلق، تهران: طلایه (با نشانۀ ژ).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ، [داستان رستم و سهراب]، در: تبریزی، ابوالمجد محمد بن مسعود (گردآوری و به‌خط) (1381)، سفینۀ تبریز، نسخه‌برگردان از روی دست‌نویس کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، کتابت 721-723ق، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ص568-576 (با نشانۀ ست).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ، شاهنامه، دست‌نویس ش H. 1479 طوپقاپوسرای در استانبول، کتابت 731ق، به خط حسن بن علی بن الحسین البهمنی (با نشانۀ س).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ، شاهنامه، دست‌نویس ش 316-317 کاتالوگ دُرن، محفوظ در کتابخانۀ عمومی لنینگراد، کتابت 733ق، به خط عبدالرحمن الح‍... [عبدالله] ... بن الظهیر (با نشانۀ لن).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ، شاهنامه، دست‌نویس ش 6006س دارالکتب قاهره، کتابت 741ق، به خط محمد بن محمد بن محمد الکیشی (با نشانۀ ق).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ، شاهنامه، دست‌نویس ش H. 1510 طوپقاپوسرای در استانبول، کتابت 903ق [تاریخ اصلی: 783ق]، به خط منصور بن محمد بن ورقة بن عمر بختیار (با نشانۀ س2).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ، شاهنامه، دست‌نویس ش 73 تاریخ فارسی در دارالکتب قاهره، کتابت 796ق، به خط لطف‌الله بن محیی بن محمد (با نشانۀ ق2).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1379)، شاهنامه (همراه با خمسۀ نظامی)، نسخه‌برگردان از روی دست‌نویس مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مشهور به شاهنامۀ سعدلو، کتابت سدۀ هشتم، با مقدمۀ فتح‌الله مجتبایی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1377)، شاهنامه (در حاشیۀ ظفرنامه)، نسخه‌برگردان از روی دست‌نویس ش Or. 2833 کتابخانۀ بریتانیا، کتابت 807ق، تهران: مرکز نشر دانشگاهی (با نشانۀ ظ).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ، شاهنامه، دست‌نویس ش 54/60 موزۀ دهلی، کتابت 831ق، به خط محمود بن محمد (با نشانۀ د).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ، شاهنامه، دست‌نویس ش 3384 کتابخانۀ نورعثمانیه، کتابت 834ق، خط محمد بن علی المشهور بکاتب (با نشانۀ ن).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ، شاهنامه، دست‌نویس ش Or. 494 کتابخانۀ دانشگاه لیدن، کتابت 840ق، به خط عمادالدین عبدالرحمن (با نشانۀ لی).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ، شاهنامه، دست‌نویس ش Sup. Pers. 493 کتابخانۀ ملی در پاریس، کتابت 844ق، به خط یعقوب بن عبدالکریم (با نشانۀ پ).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ، شاهنامه، دست‌نویس ش Ms. Pers. 118 کتابخانۀ پاپ در واتیکان، کتابت 848ق، به خط علی بن نظام دامغانی (با نشانۀ و).