«جامع الحساب»: اثری فارسی منسوب به نصیرالدین طوسی در حساب هوایی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر تاریخ علم - پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران

چکیده

«جامع الحساب» یک تک‌نگاری در مبحث حساب هوایی، منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی است که با عنوان متفاوت «الفارسیة فی الحساب» در فهرست کتابخانۀ ایاصوفیه ثبت شده است. در هیچ‌یک از کتاب‌شناسی‌ها و فهارس مخطوطات قدیم و جدید، نشانی از این اثر در حساب هوایی و انتساب آن به طوسی نیست. نصیرالدین طوسی اثر دیگری در حساب هندی موسوم به جوامع الحساب بالتخت والتراب دارد که در آن، با استفاده از ارقام هندی و تخت و تراب، به سنت هندی حساب می‌پردازد. گرچه دو کتاب منسوب به خواجه، عنوان‌هایی مشابه دارند اما محتوای آن‌ها از یکدیگر متمایز است و در روش‌های حسابی دو نظام متفاوت پیش گرفته‌اند. عمدۀ مطالب جامع الحساب برگردان از زبان عربی بوده و طبق شواهد ارائه‌شده در گفتار حاضر، ترجمه و تحریر فارسی مختصری از غنیة الحسّاب همامی واسطی است که شماری از مسائل مطرح‌شده در التکملة فی الحساب عبدالقاهر بغدادی را نیز در برمی‌گیرد. تاریخ تألیف اثر مشخص نیست و تاریخ کتابت تنها دست‌نویس یافت‌شده از آن را باید اواخر سدهٔ هشتم و اوایل سدهٔ نهم قمری دانست.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Jāmiʿ al-ḥisāb: A Persian work attributed to Naṣīr al-Dīn Ṭūsī on Ḥisāb al-hawāʾ

نویسنده [English]

  • Fatima Saadatmand
MA Researcher- Institute for the History of Science, University of Tehran, Iran
چکیده [English]

The Persian monograph entitled Jāmiʿ al-ḥisāb (The Collection of Arithmetic) and attributed to Naṣīr al-Dīn Ṭūsī, is recorded in the catalogue of the Ayasofya (Hagia Sophia) Library under the title of al-Fārsiya fῑ al-ḥisāb. No mention is made of this work on Ḥisāb al-hawāʾ (a branch of practical arithmetic) and its attribution to Naṣīr al-Dīn Ṭūsī in any of the bibliographies and catalogues of old and new MSS. Ṭūsī has another book called Jawāmiʿ al-ḥisāb bi al-takht wa-al-turāb in which, by utilizing Indian numerals and an instrument named "takht" (board), he addresses Indian tradition in arithmetic. Although the two books attributed to Ṭūsī have similar titles, their contents differ squarely, following two distinct systems in their arithmetical approach. Jāmiʿ al- ḥisāb is mainly translated from Arabic, which according to the evidence provided in this paper, includes abridged Persian redaction from Ḡunῑyat al-ḥussāb by Humāmῑ Wāsiṭῑ as well as a number of topics presented in al-Takmila fῑ al-ḥisāb byʿAbd al-Qāhir al-Baḡdādῑ. The composition date of the treatise is unknown and its only manuscript accessible traces back to the late 8th-early 9th century-AH/circa 14th-15th century-AD.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Jāmiʿ al-ḥisāb
  • Naṣīr al-Dīn Ṭūsī
  • practical arithmetic
  • Ḡunῑyat al-ḥussāb
  • al-Takmila fῑ al-ḥisāb
  • redaction

مراجع

ـ ابن‌اثیر، عزالدین (1417). الکامل فی التاریخ. ج9. بیروت: دار الکتاب العربی.
ـ ابن‌بعرة الذهبی الکاملی، منصور. کشف الأسرار العلمیة بدار الضرب المصریة. دست‌نویس ش332 دارالکتب المصریة.
ـ ابن‌خوّام بغدادی. الفواید البهائیة فی القواعد الحسابیة. دست‌نویس ش2715 کتابخانۀ لاله‌لی ترکیه.
ـ ابن‌فضل‌اللّه عمری، شهاب‌الدین احمد بن یحیی (1423). مسالک الأبصار فی مسالک الأمصار. ج3. أبوظبی: المجمع الثقافی.
ـ افشار، ایرج. مقدمه ← رشیدالدین فضل‌اللّه همدانی (1368).
ـ باقری، محمّد. پیش‌گفتار ← قطب‌الدین شریف لاهیجی (1389).
ـ تاریخ شاهی قراختائیان (1355). به‌کوشش محمّدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ـ حاسب طبری، ابوجعفر محمد بن ایوب (1349). مفتاح المعاملات. به کوشش محمّدامین ریاحی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ـ حسن‌دوست، محمّد (1393). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. ج4. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ رشیدالدین فضل اللّه همدانی (1358). آثار و احیاء. به‌کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار. تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل با همکاری دانشگاه تهران.
ـ ـــــــــــــ (1368). سوانح الافکار رشیدی. به‌کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه. تهران: کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد.
ـ زرکلى دمشقى، خیرالدین بن محمود بن محمد (1980). الأعلام: قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین. بیروت: دار العلم للملایین.
ـ سعادتمند، فاطمه ‌سادات (1396). «واژگان علم حساب در آثار فارسی تا قرن سیزدهم هجری قمری». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد تاریخ علم. پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران، به راهنمایی یونس کرامتی.
ـ ـــــــــــــ (1400). «دو ترجمۀ کهن فارسی از جوامع الحساب بالتخت والتراب: لباب الحساب فی علم التراب و جامع الحساب نظامی»، تاریخ علم، ش 31: 475-506.
ـ ـــــــــــــ (1401). «بررسی انتساب چند اثر فارسی در حساب به نصیرالدین طوسی»، پژوهشنامۀ تاریخ تمدن اسلامی، ش24. زیر چاپ.
ـ شریک امین، شمیس (1357). فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوران مغول. تهران: فرهنگستان ادب و هنر ایران.
ـ شمس‌الدین آملی، محمّد بن محمود (1381). نفائس الفنون فی عرائس العیون. به‌کوشش ابوالحسن شعرانی. تهران: انتشارات اسلامیه.
ـ طوسی، نصیرالدین (1348). تنسوخ‌نامۀ ایلخانی. به‌کوشش محمّدتقی مدرس رضوی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ ـــــــــــــ . جامع الحساب. دست‌نویس ش2728 کتابخانۀ ایاصوفیۀ ترکیه (گ2ر-25پ).
ـ عبدالقاهر بغدادی، ابومنصور (1406/1985). التکملة فی الحساب. به‌کوشش احمد سلیم سعیدان. کویت؛ و نیز دست‌نویس ش2708 کتابخانۀ لاله‌لی ترکیه.
- علی بن یوسف منشی محاسب (1368). لبّ الحساب. چاپ تصویری به‌کوشش جمال‌الدین شیرازیان، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی؛ و نیز دست‌نویس 5213 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
- فارابی، ابونصر محمّد بن محمّد (1348). إحصاء العلوم. به‌کوشش حسین خدیو جم. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- قطب‌الدین شریف لاهیجی، محمّد بن علی (1389). لطایف الحساب (رساله‌ای دربارۀ سرگرمی‌های ریاضی). به‌کوشش محمّد باقری. تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
ـ کرامتی، یونس (1400). «متون موازی الصیدنة ابوریحان بیرونی (منابع، متون بهره‌مند از آن و تحریر فارسی کاسانی)». آینه میراث، ش69: 9-31.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار