تصحیح و توضیحِ مصراعی از داستان رستم و سهراب

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

داستان رستم و سهراب یکی از دو داستانِ بحث­‌انگیز شاهنامه است که هنوز همۀ مشکلاتِ متنی آن حل نشده است. در این مقاله مصراعی از این داستان در توصیف رستم که در نسخ شاهنامه به بیست‌وشش صورت مختلف و در چاپ­‌ها و تصحیحات آن با هفت ضبط متفاوت دیده می­‌شود، به لحاظ ضبط و معنا بررسی و نویسشِ «که از ابرْ، پیل آرد اندر نهان» پیشنهاد شده که در آن «ابر» احتمالاً استعاره از «شمشیر» و معنای مصراع چنین است: (رستم می­‌تواند) با شمشیر، فیل را بکشد و از بین ببرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Correction and explanation of a hemistich in the story of Rustam and Suhrab

نویسنده [English]

  • سجاد آیدنلو
استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
چکیده [English]

The story of Rustam and Suhrab is one of the two controversial stories of the Shahnameh, whose textual problems have not all been solved yet.
In this article, a hemistich of this story characterizing Rustam is discussed in terms of its recordings and meaning. It appears in the Shahnameh manuscripts in twenty-six different forms, and in printed and edited versions of the book, in seven variations. In the end, the recording “ke az abr, peel ārad andar nahān is recommended. In this recording, the word abr is probably a metaphoric expression for “sword”. Thus, the meaning of the hemistich is: [Rustam can] kill an elephant with his sword and terminate it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • abr
  • shamshir (sword)
  • Rustam o Suhrab
  • correction
  • commentary
  • Shahnameh
ـ اتابکی، پرویز (1379). واژه‌نامۀ شاهنامه. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
ـ اسدی طوسی (1317). گرشاسپ­‌نامه. تصحیح حبیب یغمایی. تهران: بروخیم.
ـ اسلامی ندوشن، محمّدعلی (1353). «دربارۀ رستم و سهراب بنیاد شاهنامه». یغما، سال 27، شمارۀ چهارم (پیاپی310)، تیر: 29-46 ضمیمه.
ـ ایمانی، علی (1388). داستان­‌های پر آب چشم (رستم و سهراب و رستم و اسفندیار). تهران: زوّار.
ـ ایونس، ورونیکا (1381). اساطیر هند. ترجمۀ باجلان فرّخی. تهران: اساطیر، چاپ دوم.
ـ البنداری، قوام­الدین (1413). الشاهنامه. تصحیح عبدالوهّاب عزّام. کویت: دار سعاد الصباح، الطبعه الثانیه.
ـ بنداری اصفهانی، قوام‌­الدین (1380). شاهنامۀ فردوسی. ترجمۀ عبدالمحمّد آیتی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ تاریخ‌­نامۀ طبری (1374). گردانیدۀ منسوب به بلعمی. تصحیح محمّد روشن. تهران: سروش.
ـ تبریزی، ابوالمجد محمّد بن مسعود (1381). سفینۀ تبریز (تاریخ کتابت: 721- 723ق)، (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ جوینی، عزیزالله (1380). شاهنامه از دستنویس موزۀ فلورانس (614ق). تهران: دانشگاه تهران، ج3.
ـ خالقی­ مطلق، جلال (1391). یادداشتهای شاهنامه. با همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم.
ـ ــــــــــــــ (1396). واژه‌نامۀ شاهنامه. به کوشش فاطمه مهری و گلاله هنری. تهران: سخن.
ـ ــــــــــــــ (1401). داستان رستم و سهراب. با همکاری محمّدِ افشین‌وفایی و پژمان فیرزوبخش. تهران: سخن، چاپ سوم (با افزودگی‌­ها و اصلاحات).
ـ خواجوی کرمانی (بی­تا). دیوان اشعار. به اهتمام احمد سهیلی خوانساری. تهران: کتابفروشی بارانی و محمودی.
ـ ــــــــــــــ (1370). خمسه. به تصحیح سعید نیاز کرمانی. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.
ـ دهقانی، محمّد (1398). شاهنامۀ فردوسی. تهران: نی، چاپ دوم.
ـ ذکرگو، امیرحسین (1394). اسطوره­‌شناسی و هنر هند. تهران: فرهنگستان هنر و موسّسۀ متن.
ـ رستگار فسایی، منصور (1373). حماسۀ رستم و سهراب. تهران: جامی.
ـ رواقی، علی (1390). فرهنگ شاهنامه. تهران: فرهنگستان هنر.
ـ زَجّاجی (1383). همایون­‌نامه. تصحیح علی پیرنیا. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ زرّین­قبانامه (1393). سَراینده: ناشناس. تصحیح: سجّاد آیدنلو. تهران: سخن.
ـ سام­نامه (1392). سراینده: ناشناس، تصحیح وحید رویانی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـ سعد سلمان، مسعود (1390). دیوان. تصحیح محمّد مهیار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ شامبیاتی، داریوش (1375). فرهنگ لغات و ترکیبات شاهنامه. تهران: آران.
ـ شعار، جعفر و حسن انوری (1378). غم­نامۀ رستم و سهراب. تهران: پیوند معاصر، ویرایش دوم، چاپ اوّل.
ـ صادقی، علی­اشرف (سرپرست)، (1395). فرهنگ جامع زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج2.
ـ صفریِ آق­قلعه، علی (1400). اصول و منابع تصحیح متون. تهران: سمت.
ـ طاهری مبارکه، غلام‌­محمّد (1379). رستم و سهراب (شرح، نقد و تحلیل داستان). تهران: سمت.
ـ طومار نقّالی شاهنامه (1391). تصحیحِ سجّاد آیدنلو. تهران: به­نگار.
ـ عنصری (1363). دیوان. به کوشش محمّد دبیرسیاقی. تهران: سنایی، چاپ دوم.
ـ فرّخی سیستانی (1385). دیوان. به کوشش محمّد دبیرسیاقی. تهران: زوّار، چاپ هفتم.
ـ فردوسی، ابوالقاسم (1369 الف). شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ کتابخانۀ ملّی فلورانس مورّخ 614ق). تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی و دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــ (1384). شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی کتابخانۀ بریتانیا به شمارۀ Add 21.103 مشهور به شاهنامۀ لندن). نسخه‌برگردانان: ایرج افشار و محمود امیدسالار. تهران: طلایه.
ـ ــــــــــــــ (1389). شاهنامه (نسخه‌­برگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری، کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سن­‌ژوزف بیروت، شمارۀ NC.43)، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار و نادر مطلّبی کاشانی. تهران: طلایه.
ـ ــــــــــــــ (1379 الف). شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی (نسخۀ سعدلو). با مقدّمۀ فتح‌­الله مجتبایی. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
ـ ــــــــــــــ (1350). شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی بایسنغری). تهران: شورای جشن‌های شاهنشاهی.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ توپقاپوسرای (کتابتِ 772ق)، به شمارۀ H.1511.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ آرشیو ملّی دهلی (کتابتِ 831ق)، به شمارۀ 1972.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ نورعثمانیّه (کتابتِ 834ق)، به شمارۀ 3384.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ لندن/ بریتانیا (کتابتِ 841ق)، به شمارۀ Or.1403.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ ایاصوفیّه (کتابتِ 857ق)، به شمارۀ F 861.
ـ ــــــــــــــ .شاهنامه، نسخۀ ایاصوفیّه (کتابتِ 861ق)، به شمارۀ F 288.
ـ ــــــــــــــ .شاهنامه، نسخۀ ایاصوفیّه (کتابتِ 869ق)، به شمارۀ F 286.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ محمّد عاصم­بَی (کتابتِ 899ق)، به شمارۀ 392.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس (تاریخِ مقدّمه: 950ق)، به شمارۀ
Supll Persan 489.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس (احتمالاً قرن دهم)، به شمارۀ 12919.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس (کتابتِ 1012ق)، به شمارۀ
Supll Pers 490.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس (کتابتِ 1016ق)، به شمارۀ 14588.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس (کتابتِ 1122ق)، به شمارۀ
Smith-Lesouef 222.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس (کتابتِ 1223ق)، به شمارۀ
Smith-Lesouef 224.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ سلیمانیه (کتابتِ 1245ق)، به شمارۀ 2300.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس (بی‌­تاریخ)، به شمارۀ Supll Pers 2113.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس (بی­‌تاریخ)، به شمارۀ 61862.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس (بی­‌تاریخ)، به شمارۀ 15235.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ ناقص و بی­‌تاریخِ کتابخانۀ مرکزیِ دانشگاه تهران، به
شمارۀ 8502.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ بی­‌تاریخِ کتابخانۀ دانشگاهِ هاروارد.
ـ ــــــــــــــ . شاهنامه، نسخۀ ناقصِ کتابخانۀ مرکزیِ دانشگاه تهران (ظاهراً کتابتِ قرن 13ق)، به شمارۀ 5174.
ـ ــــــــــــــ (1829). شاهنامه. به کوشش ترنر مکان، کلکته.
ـ ــــــــــــــ (1877). شاهنامه. به کوشش یوحنا وللرس، لیدن: بریل.
ـ ــــــــــــــ (1272ق). شاهنامه. به خطِّ اولیا سمیع شیرازی، تهران: کتابفروشی وصال.
ـ ــــــــــــــ (1363). شاهنامه. تصحیح ژول­‌مول، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی،
چاپ سوم.
ـ ــــــــــــــ (1369ب). داستان رستم و سهراب. مقدّمه، تصحیح و توضیح: استاد مجتبی مینوی، با تجدید نظر در تصحیح و توضیح متن به کوششِ: مهدی قریب و مهدی مداینی. تهران: موسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم (اوّل برای ناشر).
ـ ــــــــــــــ (1374). شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو). به کوشش سعید حمیدیان. تهران، قطره.
ـ ــــــــــــــ (1375 الف). شاهنامه. به کوشش محمّد رمضانی. تهران: پدیده (کلالۀ خاور)، چاپ سوم.
ـ ــــــــــــــ (1375ب). شاهنامه. ویراستۀ مهدی قریب و محمّدعلی بهبودی. تهران: توس.
ـ ــــــــــــــ (1379ب). شاهنامه. تصحیح مصطفی جیحونی. اصفهان: شاهنامه­‌پژوهی.
ـ ــــــــــــــ (1386 الف). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی­ مطلق، دفتر ششم با همکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
ـ ــــــــــــــ (1386ب). شاهنامه (چاپ بروخیم). تصحیح عبّاس اقبال آشتیانی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی. به اهتمام بهمن خلیفه. تهران: طلایه.
ـ ــــــــــــــ (1386ج). شاهنامه. به کوشش سیّد محمّد دبیرسیاقی. تهران: قطره.
ـ ــــــــــــــ (1386د). شاهنامه. ویرایش مهدی قریب. تهران: دوستان.
ـ ــــــــــــــ (1387). شاهنامه. ویرایش فریدون جنیدی. تهران: نشر بلخ وابسته به بنیاد نیشابور.
ـ ــــــــــــــ (1391). شاهنامه (ویرایش نهایی چاپ مسکو). زیر نظر مهدی قریب. تهران: سروش با همکاری دانشگاه خاورشناسی مسکو.
ـ ــــــــــــــ (1393). شاهنامه. پیرایشِ جلال خالقی ­مطلق. تهران: سخن.
ـ ــــــــــــــ (1396). شاهنامه. تصحیح و شرحِ مهری بهفر. تهران: نشر نو با همکاری نشر آسیم، دفتر پنجم.
ـ ــــــــــــــ (1398). شاهنامه. ویرایش دانشورانه و نوآیین از میرجلال‌­الدین کزّازی. تهران: ترنگ.
ـ فرهنگ تاریخی زبان فارسی (1357). فراهم‌­آوردۀ شعبۀ تألیفِ فرهنگ­ه‌ای فارسیِ بنیاد فرهنگ ایران. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، بخش اوّل.
ـ فریامنش، مسعود (1396). «بافتار هندی استعارۀ «ابر پیلگون»/ «پیل ابروَش» در ادب فارسی». فصلنامۀ شبه قارّه، شمارۀ7: 61-80.
ـ فلّاح، غلامعلی (1391). رستم و سهراب. تهران: سخن.
ـ قوامی رازی (1334). دیوان. تصحیح میر جلال‌­الدین حسینی ارموی. تهران: چاپخانۀ سپهر.
ـ کزّازی، میرجلال­الدین (1381). نامۀ باستان. تهران: سمت، ج2.
ـ لُنبانی، رفیع­الدین (1369). دیوان. به اهتمام تقی بینش. تهران: پاژنگ.
ـ لغت‌­نامۀ فارسی (1364). تهران: موسّسۀ لغت‌­نامۀ دهخدا، ج2.
ـ مجتبایی، فتح‌­الله (1396). «چند نکته دربارۀ رستم و سهرابِ بنیاد شاهنامه»، در: قال و مقال عالمی (مجموعۀ جستارها و گفتارها). به کوشش مهران افشاری و شهریار شاهین‌دژی. تهران: سخن: 66-100.
ـ مختاری غزنوی، عثمان (1382). دیوان. به اهتمام جلال‌­الدین همایی. تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
ـ مستوفی، حمدالله (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیا Or.2833). تهران و وین: مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
ـ مستوفی، حمدالله (1384). ظفرنامه. تصحیح و توضیح: منصوره شریف‌­زاده، زیر نظرِ مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ج3.
ـ مشهدی باقر بازاری (1401). افسانۀ قهوه‌خانه (روایتی قهوه‌خانه‌ای و مردمی از زندگی حمزه). مقدّمه و تصحیح: معصومه طالبی. تهران: خاموش.
ـ نظری، جلیل و افضل مقیمی (1384). داستان­‌های پر آب چشم (رستم و سهراب و رستم و اسفندیار). تهران: آسیم، چاپ دوم.
ـ نوشین، عبدالحسین (1369). واژه‌نامک. تهران: دنیا، چاپ سوم.
ـ هفت‌­لشکر (1399). تصحیح و توضیح: مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن، چاپ دوم (اوّل برای ناشر).
ـ یاحقّی، محمّدجعفر (1368). سوکنامۀ سهراب. تهران: توس.
منابع دیجیتال
ـ پیکرۀ زبانیِ گروه فرهنگ­‌نویسیِ فرهنگستان زبان و ادب فارسی (سامانۀ دادِگان). به نشانی اینترنتیِ: www.dadegan.apll.ir.
ـ نرم­‌افزار تاریخ ایران اسلامی 2 (متنِ 282 عنوان کتاب). قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
ـ نرم‌افزار تُراث 3 (متنِ 385 عنوان کتاب). قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
ـ نرم­‌افزار دُرج4 (بزرگترین کتابخانۀ الکترونیک شعر و ادب فارسی، 236 اثر نظم و نثر ادبی). تهران: موسّسۀ فرهنگی مهرارقام ایرانیان، 1390.