پژوهشی دربارۀ کهن‌ترین اثر در شرح شواهد شعریِ «الکشّاف»

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی، دانشگاه علوم و معارف‌ قرآن‌کریم

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم و معارف‌‌ قرآن‌کریم

چکیده

شواهد شعریِ دورۀ قبل‌ از اسلام منبعی ضروری برای درک معانی حقیقی و مجازیِ برخی از کلمات قرآن به‌شمار می‌آید. از جملۀ تفاسیر موفّق در ارائۀ نکات ادبی و استفاده از اشعار عربی برای تفسیر آیات، «الکشّاف» است. در میان بیش از صد حاشیه و شرح بر تفسیر زمخشری، دست‌نوشته‌ای کهن و نویافته با عنوان «شرحُ‌ أبیاتِ‌ الکشّاف» بر جای مانده است که آن را می‌توان قدیم‌ترین اثر در شرح ابیاتِ مورد استنادِ این تفسیر دانست. این اثر، به احتمال بسیار، متعلّق به سدۀ هفتم هجری است که به‌دست یکی از شاگردانِ ناشناختۀ ظهیرالدّین صحّاف تألیف شده است. محورهای اصلی مقالۀ حاضر این‌هاست: بررسی متن یادشده از حیث محتوایی، اثرپذیریِ آن از منابع متقدّم، تأثیر آن بر منابع متأخّر، و بیان نکاتی در نقد شارح.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A study of the oldest work in the exposition of versified examples in the Al-Kashshāf

نویسندگان [English]

  • Sajjad Habibi 1
  • Hadi Nasiri 2
1 PhD candidate in Comparative Exegesis, the University of Quranic Studies and Knowledge
2 Assistant Professor of the Quran and Hadith Studies Department, the University of Quranic Studies and Knowledge
چکیده [English]

Versified examples from pre-Islamic period are regarded as an inevitable source for understanding the real and figurative meanings of certain Qur’anic words. One of the efficacious commentaries in presenting the literary points and benefiting from Arabic poetry for the interpretation of the Qur’anic verses is the Al-Kashshāf Of the more than one hundred annotations and glosses to Zamakhshari’s Commentary, there has remained a newly found old manuscript entitled Sharh-o abyāt-el Kashshāf [Commentary on the al-Kashshāf’s poems] that can be counted as the oldest work on the explication of the poems cited by this Commentary. Most probably this manuscript dates to the 7th century H./13 century CE, written by one oh the students of Zahir al-Din Sahhāf.
The present article focuses on the following: the examination of the above-mentioned text with respect to its content; the impact it has received from previous sources; its influence on the later sources, and some critical remarks regarding the commentator.

کلیدواژه‌ها [English]

  • expositive miracle
  • Kashshāf
  • Zamakhshari
  • expressiveness
  • poetic citations

مراجع

ـ قرآن کریم
ـ ابن‌خَلِّکان، احمد بن محمّد (1970م). وفیات الأعیان وأنْباءُ أبناء الزّمان. تحقیق: احسان عباس. بیروت: دار صادر.
ـ ابن‌دُرُسْتَوَیه، عبداللّه‌ بن جعفر (1419ق). تصـحیحُ الفصــیح وشرحِه. تحقیق: محمّد بدوی مختون. قاهرة: المجلس الأعلی للشؤون الإسلامیة.
ـ ابن‌دُرَید، محمّد بن حسن (1987م). جمهرة اللغة. تحقیق: رمزی منیر بعلبکی. بیروت: دار العلم للمَلایین.
ـ ابن‌مُعتزّ، عبداللّه‌ بن محمّد (بی‌تا). طبــقات الشّـــعراء. تحقیق: عبدالستّار احمد فراج. قاهرة: دار المعارف.
ـ ابوزیاد أسدی، عُبَید بن أبرَص (1414ق). دیوان عبید بن الأبرص. شرح: اشرف احمد عدرة. بیروت: دارالکتاب العربی.
ـ ابوسعید سِیرافی، حسن ‌بن عبداللّه (1429ق). شرح کتاب سیبَوَیه. تحقیق: احمد حسن مَهدَلی و علی سیّد علی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ ابوشعثاء عَجَّاج، عبداللّه ‌بن رُؤْبَة (1416ق). دیوان العجّاج. تحقیق: عزة حسن. بیروت:
دار الشرق العربى.
ـ ابوعبداللّه زَوْزَنی، حسین ‌بن احمد (1423ق). شـرح المعلَّــقات الســبع. بیروت: دار إحیاء التراث العربى.
ـ ابوعقیل عامِری، لَبِید بن رَبیعة (1425ق). دیوان لبید بن ربیعة. تحقیق: حَمدو طمّاس. بیروت: دار المعرفة.
ـ ابوعلی قالی، اسماعیل‌ بن قاسم (1419ق). المقصور والممدود. تحقیق: احمد عبدالمجید. قاهرة: مکتبة الخانجی.
ـ ابوعلی مرزوقی، احمد بن محمّد (1424ق). شرح دیوان الحَماسة لأبی‌تـمّام. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ ازهری، محمّد بن احمد (1422ق). تهذیب اللّغة. تحقیق: محمّد عَوَض مُرْعِب. بیروت:
دار إحیاء التراث العربى.
ـ اشعری، علی ‌بن اسماعیل (1432ق). الإبانة عن أصول الدّیانة. تحقیق: صالح عُصیمی تمیمی. ریاض: دار الفضیلة.
ـ بَلاذُری، احمد بن یحیى (1417ق). کتاب جُمَل من أنساب الأشراف. تحقیق: سهیل زکّار و ریاض زرکلی. بیروت: دارالفکر.
ـ بهاءالدین عاملی، محمّد بن حسین (1418ق). الکشکول. تحقیق: محمّد عبدالکریم نمری. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ جاحظ، عمرو بن بَحر (1424ق). کتاب الحَیَوان. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ جزائری، طاهر بن صالح (1428ق). شرح خُطب ابنِ نُباَتة. تحقیق: احمد فرید مزیدی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ جَوهری، اسماعیل بن حَمَّاد (1407ق). الصّحاح؛ تاج اللّـغة وصِحــاح العربیّـة. تحقیق: احمد عبدالغفور عطّار. بیروت: دار العلم للمَلایین.
ـ حبشی، عبداللّه محمّد (1425ق). جامع الشّروح والحواشی. ابوظبی: المجمع الثّقافی.
ـ حمْیَری یمنی، نَشْوان ‌بن سعید (1420ق). شمس العُلوم ودواء کلام العرب من الکُلوم‏. تحقیق: حسین ‌بن عبداللّه عمری و مطهر بن علی إریانی و یوسف محمّد عبداللّه. دمشق: دار الفکر.
ـ دِینَوَری، ابن قُتَیبة (1397ق). غریب الحدیث. تحقیق: عبداللّه جبوری. بغداد: مطبعة العانی.
ـ ــــــــــــــــــ (1992م). المعـارف. تحقیق: ثروت عکاشة. قاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ـ ذُبْیانی، شَمَّاخ ‌بن ضِرار (1968م). دیوان الشماخ بن ضرار الذبیانی. تحقیق: صلاح‌الدّین هادی. قاهرة: دار المعارف.
ـ رضی استرابادی، محمّد بن حسن (1395ق). شرح شافــیة ابن ‌الحاجـب. تحقیق: محمّد نورالحسن و محمّد زفزاف و محمّد محیی‌الدّین عبدالحمید. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ زمخشری، محمود بن عمر (1419ق). أساس البَـلاغة. تحقیق: محمد باسِل عیُون ‌السُّود. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ ــــــــــــــــــــــــ (1406ق). الکشّافُ عن حقائقِ غوامض الّتنزیل وعیونِ الأقاویل فی وجوه الّتأویل. تحقیق: مصطفى حسین احمد. بیروت: دار الکتاب العربی.
ـ ــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). الکشّافُ عن حقائقِ الّتنزیل وعیونِ الأقاویل فی وجوه الّتأویل. بیروت: دار المعرفة.
ـ شرح أبیات الکشّاف. نسخۀ خطّی مجموعۀ فاتح کتابخانۀ سلیمانیۀ ترکیه، به‌شمارۀ 625. کتابت: 696ق.
ـ شرف‌الدین طِیبِی، حسین بن عبداللّه (1434ق). فتوح الغَیب فی الکَشْف عن قِناع الرَّیب؛ حاشیة الطِّیـبِی على الکشّاف. تحقیق: ایاد احمد غَوْج و جمیل بنی‌عطا. دبی: جائزة دبی للقرآن الکریم.
ـ صَغانی، حسن بن محمّد (1397ق). التکمِلة والذَّیل والصِّلة لکتاب تاج اللغة وصحاحِ العربیة. تحقیق: عبدالعلیم طحاوی و ابراهیم اسماعیل أبیاری و محمّد ابوالفضل ابراهیم. قاهرة:
دار الکتب.
ـ طه دُرَّة، محمّد علی (1430ق). تفسیر القرآن الکریم وإعرابه وبیانه. دمشق: دار ابن کثیر.
ـ عَبّادی، عبداللّه ‌بن محمّد (بی‌تا). ذیل طبقات الفقهاء الشافعیّین. تحقیق: احمد عمر هاشم و محمّد زینهم محمّد عزب. قاهرة: مکتبة الثقافة الدینیّة.
ـ غریب، مسعود (1440ق). الشاهد الشعری؛ دراسة معجـمیة بلاغیة الکـشّاف للزمخشری عینة. عَمّان: دار المعتز.
ـ قرطبی، ابن‌عبدالبرّ (1412ق). الاستــیعاب فی معرفة الأصــحاب. تحقیق: علی محمّد بجاوی. بیروت: دار الجیل.
ـ قمی نیشابوری، نظام‌الدّین (1416ق). تفسیر غرائبِ القرآن ورغائب الفرقان. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ ماوَردی، علی ‌بن محمّد (1409ق). أعلام النبـوّة. بیروت: دار ومکتبة الهلال.
ـ محبّ‌الدین افندی، محمّد بن ابی‌بکر. تنزیل الآیات على الشواهد من الأبیات؛ شرح شواهد الکشّاف. جلد4 ← زمخشری (بی‌تا).
ـ مرزوقی، محمّد علیان. مشاهد الإنصاف علی شواهد الکشّاف. مقدمه/ پاورقی ← زمخشری (1406ق).
ـ مَعافِری، سعید بن محمّد (1395ق). کتاب الأفـعال. تحقیق: حسین محمّد محمّد شرف. قاهرة: مؤسسة دار الشعب.
ـ میدانی نیشابوری، احمد بن محمّد (بی‌‌تا). مجمع الأمثال. تحقیق: محمّد محیی‌الدّین عبدالحمید. بیروت: دار المعرفة.
ـ نابغۀ ذُبْیانی، زیاد بن معاویه (1416ق). دیوان النابِغة الذبیانی. شرح: عبّاس عبدالساتر. بیروت: دار الکتب العلمیة.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار