نقد و بررسی کتاب «شاعران بی‌دیوان» و پیشنهاد تألیف تکمله‌ای بر آن

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه رازی کرمانشاه

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

چکیده

کتاب شاعران بی­دیوان که در بردارندۀ مجموعه­ای از اشعار پراکندۀ شاعران فارسی گوی بی‌دیوان در سده­های سوم و چهارم و پنجم است، اگر نه نخستین کار، لکن از بهترین و جامع­ترین آثار در این زمینۀ پژوهشی است. امروزه، پس از گذشت چند دهه­ از تألیف کتاب مزبور و با شناخته شدن منابع مختلفی از نوع سفینه­ها و جُنگ‌ها، و با تصحیح انتقادی دیگر منابع مورد استفاده در کتاب، لزوم بازنگری جدّی در این کتاب هست، تا مؤلّف، اغلاط و کاستی­ها و سهوالقلم­های خویش را مرتفع کند، اشعار تازۀ دیگر و ضبط­های جدید و دقیق­تر را بر کتاب بیفزاید، و اغلاط مطبعی کتاب را بپیراید. نویسندگان این مقاله، ضمن باز نمودن شماری از این کاستی­ها، برخی از اشعار نویافتۀ شاعران قدیم بی­دیوانِ فارسی‌گوی را هم به یاری بعض نُسَخِ خطی و چاپی بیان کرده­اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A critical study of the “poets without divan” and proposing a supplement to it

نویسندگان [English]

  • Parnian Mousa 1
  • Soheil Yari Goldarreh 2
1
2
چکیده [English]

The book Sha’eran-e bi divan (poets without divan) that contains a collection of scattered verses by a number of Persian speaking poets from the 3rd-5th / 9th -11th centuries, if not the first of its kind, represents one of the finest and most comprehensive scholarly researches. Yet, since the publication of the book several decades have passed during which new sources, such as safinas and anthologies have come to light, and some of the sources consulted in the Sha’eran-e bi divan, have been through critical editions. Therefore, the necessity for a fresh review of the book is well recognized, as it would help its author to remove his editing errors, shortcomings, and lapses. He would also be able to add new verses and more accurate variants, and remove typos.
Being aware of some of such weaknesses, the authors of this article have revealed a number of the shortcomings of the book and, by drawing on a few manuscripts as well as printed sources, have introduced several of the newly discovered verses of the old poets who have left behind no divans.

الف) چاپی:
- ابوحنیفه عبدالله ابن ابی‌بکر (1389)، مجمع الرّباعیات، به کوشش بهروز ایمانی، چاپ شده در: اوراق عتیق، به کوشش سیدمحمد حسین حکیم، دفتر اوّل، چاپ اوّل، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- استاجی، جمال‌الدین (1390)، المجالس و المَواعظ، تصحیح فرزاد مروّجی، چاپ شده در متون ایرانی(مجموعۀ رساله­‌های فارسی و عربی از دانشوران ایرانی از دورۀ اسلامی تا عصر تیموری)، به کوشش جواد بشری، چاپ اوّل، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- اصفهانی، محمود بن محمد بن الحسین (1364)، دستور الوزارة، تصحیح استاد رضا انزابی‌نژاد، تهران: امیرکبیر، چاپ اول.
- اصفهانی‏، علی بن أبی حفص (1382)، تحفةالمُلوک، مصحح: على‌اکبر احمدى دارانی‏، چاپ اوّل، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
- انوری، محمد بن محمد (1376)، دیوان، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، چاپ اوّل، جلد دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
- باخرزی، على بن الحسن (1993م/ 1414ق)، دُمیة القَصر و عُصرة أهل العصر، مصحح: محمد التونجی، 3ج، الطبعة الأولی، ‏بیروت: ‏دار الجیل‏.
- بختیار، مظفّر و حمید رضایی(1387)، شعرهای کهن فارسی در ارشاد قلانسی، مجلّۀ دانشکده ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ 59، شمارۀ 2.
- بشری، جواد (1387)، «گناه بخت من است این، گناه دریا نیست» (بررسی قطعه­‌ای منسوب به فردوسی)، نامۀ فرهنگستان، ش 39، ص 49-68.
- تاج‌الدین وزیر، احمدبن محمد (1381)، بیاض تاج‌الدین احمد وزیر، تصحیح علی زمانی علویجه، 2ج، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
- جُنگ عبدالکریم مداح (1390)، به کوشش امینه محلّاتی، چاپ اول، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- جوینی، علاءالدین عطاءالملک (1385)، تاریخ جهانگشا، تصحیح محمد قزوینی، 3جلد، چاپ چهارم، تهران: دنیای کتاب.
- حموی، یاقوت (1414)، معجم الأدباء، تحقیق: احسان عباس، 7ج، الطبعة الاولی، بیروت: دار الغَرب الإسلامی.
- خوارزمی، مؤیدالدین محمد (1386)، ترجمۀ إحیاء علوم الدّین غزّالی، مصحح: حسین خدیوجم، تهران: علمی فرهنگی.
- ذهبی (1407)، تاریخ الإسلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، 32ج، الطبعة الاولی، بیروت: دار الکتب العربی.
- رسائل اخوان الصفا (1412)، 4ج، الطبعة الأولی، بیروت: الدار الإسلامیة.
- رودکی، جعفر بن محمد (1387)، دیوان اشعار، به کوشش و تصحیح نصرالله امامی، تهران: انتشارات مؤسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
- زمخشری، محمود بن عمر (1412)، ربیع الأبرار و نصوص الأخیار، تحقیق: عبدالامیر مهنا، بیروت: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات، الطبعة الأولی.
- سروری، امید (1393)، «قصیده­ای از ابوالمعالی نصراللّه مُنشی»، مجلۀ ادب فارسی، ش14، ص 115-124.
ـ شروانی، جمال‏‌خلیل (1375)، نزهة المجالس، تصحیح و مقدمه و شرح حال گویندگان و فهرست‌‏ها از محمد امین ریاحی، چاپ اول، تهران: زوّار.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1385)، موسیقی شعر، چاپ نهم، تهران: آگاه.
- عطّار نیشابوری (1388)، منطق‌الطیر، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ هفتم (ویرایش سوم)، تهران: سخن.
- عوفی، محمد (1385)، لباب‌الألباب، به تصحیح ادوارد براون، با تصحیحات جدید و حواشی و تعلیقات سعید نفیسی، چاپ اول، تهران: هرمس.
- ضیاء، محمدرضا (1391)، متون ایرانی (دفتر سوم، با تکیه بر دیوان­‌ها و اشعار فارسی، به کوشش جواد بَشَری)، چاپ اوّل، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- فروزانفر، بدیع الزَّمان (1358)، سخن و سخنوران، چاپ سوم، تهران: خوارزمی.
- فیروزبخش، پژمان (1390)، «یک فهلوی نویافته از گوینده­‌ای به نام مرشد سیمینه و چند بیت نویافته از شعرای متقدم فارسی»، مجلۀ گزارش میراث، ش 45، دورۀ دوم، سال پنجم.
- قاری یزدی، نظام‌الدین محمود (1303ق)، دیوان البسه، قسطنطنیه: مطبعة ابوالضّیا.
- قزوینی رازی، عبدالجلیل (1358)، النَّقض، تصحیح میرجلال‌الدّین محدث ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.
- کوسج، شمس‌الدین محمد (1387)، ‏برزونامه، مصحح: اکبر نحوی‏، چاپ اوّل، تهران: ‏مرکز پژوهشی میراث مکتوب‏.
- محمّد بن منوّر (1386)، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ أبوسعید، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی کدکنی، 2ج، چاپ دوم، تهران: آگاه.
- مُدبِّری، محمود (1370)،شاعران بی­دیوان، چاپ اوّل، تهران: پانوس.
- مسعودی، على بن الحسین بن على (1409ق)، مُروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: أسعد داغر، 4ج، قم: دار الهجرة، تاریخ النشر.
- منشی، نصرالله (1383)، کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، چاپ بیست و سوم، تهران: امیرکبیر.
- میرافضلی، سیدعلی (1382)، رباعیات خیام در منابع کهن، چاپ اوّل، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- مینوی، مجتبی (1354)، فردوسی و شعر او، تهران: کتابفروشی دهخدا.
- وطواط، رشیدالدین (1362)، حدائق السّحر فی دقائق الشّعر، تصحیح عباس اقبال، تهران: طهوری ـ سنایی.
- هدایت، رضاقلی‌خان (1382)، مجمع‌الفصحاء، تصحیح مظاهر مصفّا، تهران: امیرکبیر.
- هروی، سیف بن محمد (1362ق)، تاریخ­نامۀ هرات، به تصحیح محمد زبیر الصّدیقی، مطبعۀ بپست مشن کلکته.
 
ب) خطّی:
- أهری، عبدالقادر، الأقطاب القطبیّة (البلغة فی الحکمة)، دستنویس شمارۀ 777 کتابخانۀ مجلس، مورَّخ 666ق.
ـ جُنگ سعد الهی، دستنویس شمارۀ 14432 کتابخانۀ مجلس (کتابت در قرن دهم).
- جُنگ شمارۀ 651 کتابخانۀ مجلس، کتابت در قرن دوازهم.
 - جنگ شمارۀ 900 کتابخانۀ مجلس، کتابت در پایان قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم.
- جُنگ گنج‌بخش، دستنویس شمارۀ 14456، کتابخانۀ گنج بخش پاکستان، سدۀ هفتم، 100 برگ.
- جنگ مهدوی، (مورخ ۷۵۳ قمری به بعد)، 1381، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانۀ دکتر اصغر مهدوی، تهیۀ فهرست­‌ها از مهدی قمی‌نژاد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
 - جُنگ یحیی توفیق، مورخ 745ق، شمارۀ 1741، کتابخانۀ بزرگ سلیمانیه، استانبول.
- کاشی، عبدالعزیز، روضة النّاظر و نزهة الخاطر، دستنویس شمارۀ 766 کتابخانۀ دانشگاه استانبول، سدۀهشتم ق، 304 برگ، شمارۀ 247 کتابخانۀ دانشگاه تهران.
- مجموعۀ اشعار و مراسلات، دستنویس شمارۀ 487ر کتابخانۀ لالااسماعیل، 742-741ق، 283 برگ، فیلم شمارۀ 573 کتابخانۀ دانشگاه تهران.
- مجموعۀ شمارۀ 3423 کتابخانۀ ملّی پاریس، مورَّخ قرن نهم، 848 برگ.
- نظامی، محمدحسن، تاج المآثر (مورخ 694)، شمارۀ 1402 کتابخانۀ فیض‎اللّه افندی ترکیه، میکروفیلم آن تحت شمارۀ 169 در کتابخانۀ دانشگاه تهران.