واژه‌های فارسی در دست‌‌نویسی مشکول از تفسیر سورآبادی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

2 پژوهشگر متون و نسخه‌شناس

چکیده

فارسی‌زبانان در دورۀ اسلامی از خط عربی برای نگارش آثار خود استفاده کردند. برخی کاستی‌ها در این خط موجب شده است تا شماری از ضبط‌ها و ویژگی‌های زبانی، مخصوصاً در حوزۀ مصوّت‌ها و برخی صامت‌های خاص زبان فارسی، در آن خط منعکس نشود و بخشی از پژوهش‌های زبان‌شناختی مرتبط با زبان فارسی با کاستی‌هایی روبه‌رو شود. از سویی، آگاهی ما از ضبط بسیاری از واژه‌ها منحصر به شماری از لغت‌نامه‌ها است که بیشترآن‌ها متأخّرند، و بعضاً توسّط افرادی که گویشور فارسی نیستند نوشته شده‌اند. از سویی دیگر خوشبختانه در ادوار مختلف، نسخه‌هایی نگاشته شده که در آن‌ها حرکت‌گذاری حروف به دقّت انجام شده است و می‌توان از آن‌ها در تکمیل مطالعات زبانی بهره برگرفت.
در این نوشته، یکی از این نسخه‌های مشکول که دست‌نویسی کهن از تفسیر سورآبادی است، مورد تحقیق قرار گرفته و ضبط واژه‌های دیریاب و شماری از ضبط‌های نسخه که با لغت‌نامه‌ها متفاوتند، بررسی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Farsi words in a vocalized MS of Surābādi’s Commentary

نویسندگان [English]

  • Neda Heidarpour Najafabadi 1
  • Ali Safari-Aq-Qale 2
چکیده [English]

Persian speaking people throughout the Islamic era made use of the Arabic script in writing their works. Certain shortcomings in this script, however, caused a number of recorded words and features of the language - especially in the area of vowels and some of the consonants specific to the Persian language - to remain unrepresented in the script, thus, part of the linguistic investigations into the Persian language undergoing certain defectives. On the one hand, our knowledge about the recording of many words is limited to some of the dictionaries mostly of recent time, partly compiled by people who are not indigenous speakers of the language; on the other hand, fortunately, during different periods, there have been written manuscripts in which the punctuation of letters has been carefully executed; such manuscripts can be used in completing linguistic studies.
In the present article, one of such diacritically marked (vocalized) manuscripts, which is an old handwritten copy of Surābādi’s Commentary, has been addressed and the recordings of rare words and some of the recordings different from those in the dictionaries, have been studied.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Surābādi’s Commentary
  • Persian language
  • Persian words
  • the recordings different from those in the dictionaries
- اسدی طوسی، ابومنصور علی بن احمد (1319خ)، لغت فرس (کتاب ...)، به کوشش عبّاس اقبال آشتیانی، تهران: چاپخانۀ مجلس.
- اسدی طوسی، ابومنصور احمد بن علی (1365خ)، لغت فرس، به کوشش فتح‌الله مجتبایی و علی‌اشرف صادقی، تهران: انتشارات خوارزمی.
- انجو شیرازی، میرجمال‌الدّین حسین بن فخرالدّین حسن (1359خ)، فرهنگ جهانگیری (بخش نخست: متن [جلد نخست و دوم])، ویراستۀ رحیم عفیفی، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.
- انوری، اوحدالدّین محمّد (1364خ)، دیوان انوری (2 ج)، به کوشش محمّدتقی مدرّس رضوی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- تبریزی، محمّدحسین بن خلف (1376خ)، برهان قاطع (5 ج)، به کوشش دکتر محمّد معین، تهران: امیرکبیر.
- تَتَوی، عبدالرّشید بن عبدالغفور الحسینی المدنی (1875م)، فرهنگ رشیدی (ج 2)، تصحیح مولوی ابوطاهر ذوالفقار علی مرشدآبادی و مولوی عزّالدّین، کلکتّه: بپتیست میشن پرس.
- تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم (1386خ)، وجوه قرآن، به کوشش دکتر مهدی محقّق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- تویسرکانی، محمّدمقیم (1362خ)، فرهنگ جعفری، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- حاجی‌سیدآقایی، اکرم (1395خ)، «دربارۀ چهار واژه از تفسیرهای کهن: اهر، انکر/انگر، زار، پیچ»، فرهنگ‌نویسی، پیاپی 11 [دی‌ماه]، 81 – 89.
- حافظ، شمس‌الدّین محمّد (1386خ)، دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ، به کوشش سلیم نیساری، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- حسن‌دوست، محمّد (1393خ)، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- خاقانی شروانی، بدیل بن علی (1387خ)، تحفةالعراقین، به کوشش علی صفری آق‌قلعه، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- خزائی نیشابوری، حسین بن علی بن محمّد بن احمد (1378خ)، روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن (مشهور به تفسیر شیخ ابوالفتوح رازی)، به کوشش محمّدجعفر یاحقّی و محمّدمهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- ربیع (1389خ)، علی‌نامه (سرودۀ 482ق)، به کوشش علیرضا بیات و ابوالفضل غلامی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- رواقی، علی و مریم میرشمسی (1381ش)، ذیل فرهنگ‌های فارسی، تهران: هرمس.
- صادقی، علی‌اشرف (1380خ)، «لغات فارسی کتاب التلخیص ابوهلال عسکری»، مسائل تاریخی زبان فارسی، تهران: انتشارات سخن، 165 – 198.
- ــــــــــــــــــــــــــــــ (1386خ)، «نسخۀ ترجمۀ تفسیر طبری کتابخانۀ آستان قدس»، جشن‌نامۀ استاد محمّدعلی موحّد، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- ــــــــــــــــــــــــــــــ (1392خ)، «پژوهش‌های لغوی 14-16»، فرهنگ‌نویسی، پیاپی 7 [دی‌ماه]، 97 – 113.
- ــــــــــــــــــــــــــــــ (1395خ)، «پژوهش‌های لغوی 28-36»، فرهنگ‌نویسی، پیاپی 11 [دی‌ماه]، 57 – 79.
- صفری آق‌قلعه، علی (1392خ)، «حقایق در اخلاق دینی و عرفانی»، گزارش میراث، پیاپی 60 و 61 [آذر – اسفند]، 5 – 13.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــ (1393خ)، «فرهنگ کهن عربی به فارسی در مجموعۀ 6788 کتابخانۀ مجلس»، آینۀ میراث، پیاپی 54 [بهار و تابستان]، 215 – 230.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــ (1395خ)، اشعار فارسی پراکنده در متون تا سال 700 هجری (2 ج)، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
- صفی کحّال، ابوالعلا عبدالمؤمن جاروتی (1356)، فرهنگ مجموعة الفرس، به کوشش دکتر عزیزالله جوینی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- عاشق (1374خ)، فرهنگ لسان الشّعراء، به کوشش نذیر احمد، دهلی نو: انتشارات رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
- فردوسی، ابوالقاسم (1386خ)، شاهنامه (دفتر هفتم)، به کوشش جلال خالقی مطلق و ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- قاسمى، مسعود (1366خ)، «فهرست الفبایی لغات و ترکیبات فارسی السامی فی الاسامی»، زبان‌شناسی، شماره‌های 1 و 2، 141 – 158.
- گزاره‌ای از بخشی از قرآن کریم، تفسیر شنقشی (1355خ)، به کوشش محمّدجعفر یاحقّی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- مایل هروی، نجیب (1378خ)، «نسخه‌های خطّی مشکول فارسی و ارزش آن‌ها»، سایه به سایه (دفتر مقاله‌ها و رساله‌ها)، تهران: نشر گفتار، 443–452.
- متینی، جلال (1346خ)، «رسم‌الخط فارسی در قرن پنجم هجری»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات مشهد، س 3، ش 2 و 3، پیاپی 10 و 11 [تابستان و پاییز] ، 159-206.
- ــــــــــــــــــــ (1347خ)، «تحوّل رسم‌الخط فارسی از قرن ششم تا قرن سیزدهم هجری»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات مشهد، س 4، ش 3، پیاپی 15 [پاییز]، 135-162.
- ــــــــــــــــــــ (1350خ)، «تحوّل تلفّظ کلمات فارسی در دورۀ اسلامی»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات مشهد، س 7، ش 3، پیاپی 26 [تابستان]، 251–283.
- ــــــــــــــــــــ (1351خ)، «تلفّظ و ضبط‌های مختلف یکی از نشانه‌های نادر استفهام در فارسی؛ او = اُ = و = O»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات مشهد، س 8، ش 1، پیاپی 29 [بهار]، 184–192.
- مکنزی، د. ن. (1373خ)، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین (1382خ)، کشف‌الاسرار و عدة الابرار (10 ج)، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
- میهنی، محمّد بن عبدالخالق (1375خ)، دستور دبیری، به کوشش سیدعلی رضوی بهابادی، یزد: انتشارات بهاباد.
- نخجوانی، شمس‌الدین محمد بن فخرالدین هندوشاه (1355)، صحاح الفرس، به کوشش عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- نسفی، ابوحفص محمّد بن عمر (1367خ)، تفسیر نسفی، به کوشش عزیزالله جوینی، تهران: انتشارات سروش.
- نیشابوری، ابوبکر عتیق (1380خ)، تفسیر سورآبادی (تفسیرالتّفاسیر)، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: فرهنگ نشرنو.
- یاحقی و دیگران (1374)، فرهنگنامۀ قرآنی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.