میل در چشمِ جهان‌بینش کشید! (نورالعیون زرّین‌دست و تصحیح آن)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد

2 استادیار پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران

چکیده

نورالعیون، اثر ابوروح محمّد بن منصور جرجانی (زرّین‌دست)، نخستین کتاب چشم‌پزشکیِ فارسی است که ظاهراً در قرن پنجم هجری نگاشته شده است. این اثر به کوشش یوسف بیگ‌باباپور، برپایۀ شش نسخه تصحیح، و در 1391ش منتشر شده است. مصحّح از دست‌نویس کهن و اصیل کتابخانۀ مرعشی (به‌شمارۀ 12528) بهره‌ای نجُسته و در خواندن نسخه‌های منتخبِ خویش هم توفیقی نیافته است. نیز برای پیداکردنِ سرچشمه‌های کار مؤلّف و بازیافتن ضبط‌های درست از راه هم‌سنجیِ کتاب با کحّالی‌نامه‌های عربی مانند کتاب العَشر مقالات فی العینِ حُنَین‌، تذکرة‌‌الکحّالینِ علی بن عیسی کحّال و بخش چشم‌پزشکی الحاوی کمترین اهتمامی نکرده است. از مقایسۀ نورالعیون با تذکرة‌الکحّالین آشکار می‌شود که بخش زیادی از آنْ برگردان متن عربیِ تذکره است.
بدخوانی‌ها، کاست و فزودهای نابجا، کامل نبودن نمایه‌ها و تعریف‌نگاریهای نادرست در واژه‌نامۀ کتاب نشان می‌دهد که نورالعیون همچنان در شمارِ آثارِ نیازمندِ تصحیح است. در این مقاله ضمن نشان دادن برداشت‌ها و اثرپذیری‌های نورالعیون از کتاب‌های دیگر، به برخی از ضبط‌های نادرستِ متن اشاره شده و ایضاحاتی در این خصوص آمده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Mīl dar chashm-e jahān-bīnash kashīd! ([He] passed a rod through his world-seeing eye!) Zarrīndast’s Nūr al-‘oyūn and its emendation

نویسندگان [English]

  • Golpar Nasri 1
  • Younes Karamati 2
1
2 University of Tehran Institute for the History of Science
چکیده [English]

Nūr al-‘oyūn, by Abū Rūh Moḥammad b. Manṣūr-e Jorjānī (Zarrīndast), is the first Persian book on ophthalmology to have apparently been written in the 5th/11th century. This work was redacted by Yūsefbeyg Bābāpūr based on six manuscripts and published in 2012. The redactor has made no use of the old and original codex kept at the Maraši Library (No. 12528) nor has he been successful in reading his own selected manuscripts. He made no effort either to find the sources of the author of the Nūr al-‘oyūn and to establish the correct recorded versions by way of comparing the book with such Arabic ophthalmological books as Al-‘Ašr maqālāt fi al-‘ayn, by Ḥonayn b. Isḥaq; Taḏkerat al-kaḥḥālīn, by ‘Alī b. ‘Īsā al-Kaḥḥāl, and the ophthalmology section of Al-Hāwi. A comparison between the Nūr al-‘oyūn and Taḏkerat al-kaḥḥālīn reveals that a substantial part of the former is in facta translation of the Arabic text of the latter.
Bad reading, inappropriate deletions and additions, incomplete indexes, and inaccurate definitions in the word lists of this edition indicate that the Nūr al-‘oyūn is amongst the works in need of further correction.
In the present article, while showing the influences and impressions that the Nūr al-‘oyūn hasreceived from other books, some of the erroneous recordings of the text together with explanatory notes are presented.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nūr al-‘oyūn
  • Abū Rūh Moḥammad b. Manṣūr-e Jorjānī
  • Zarrīndast
  • Taḏkerat al-kaḥḥālīn
  • ophthalmology
ـ ابن‌ابی‌اُصیبعه (1416ق)، عیون الأنباء فی طبقات الأطبّاء، فرانکفورت: معهد تاریخ العلوم العربیّة والإسلامیّة.
ـ ابن‌بیطار (1412ق)، الجامع لمفردات الادویة والاغذیة، بیروت: دارالکتب العلمیّة.
ـ ابن‌سینا، حسین ‌بن عبداللّه (1426ق)، القانون فی الطّب، بیروت: دار إحیاء التّراث العربیّ.
ـ ابن‌عبری، غریغوریوس‌ بن هارون (1377)، مختصر تاریخ‌الدّول، ترجمۀ عبدالمحمّد آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ ابن‌العدیم (1406ق)، الوصلة إلی الحبیب فی وصف الطّیّبات والطّیب، تحقیق: سلیمی محجوب ـ دریّة الخطیب، حلب: جامعةُ حَلَب ـ معهد التّراث العلمیّ العربیّ.
ـ ابن‌فضل­‌اللّه العُمَری، شهاب­‌الدّین احمد بن یحیی (1419ق)، مسالک­‌الأبصار فی ممالک‌الأمصار، حقّقه و عَلّقَ علیه: محمّد نایف الدُّلَیمی، الجزء العشرون: خاصّ بالحیوان و النبات، بیروت: عالم الکتب.
ـ ابن­‌القُف (امین­‌الدّوله ابوالفرج ‌بن موفّق­‌الدین یعقوب اسحاق کَرَکی) (1392)، العمدة فی‌الجراحة، نسخه­‌برگردان، به کوشش یوسف بیگ‌باباپور، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
ـ ابن‌قفطی، جمال­‌الدّین ابوالحسن علی‌ بن یوسف (1371). تاریخ‌­الحکماء، ترجمۀ فارسی از قرن یازدهم هجری، به کوشش بهین دارایی، تهران: دانشگاه تهران.
ـ ابن‌منظور، محمّد بن مکرم (1410ق)، لسان‌­العرب، بیروت: دار صادر.
ـ ابن­‌وافد اندلسی، عبدالرّحمن‌ بن محمّد (1386)، ­الادویة المفردة، ضبطه و وضع هوامشه: احمد حسن بسج، اُفست، تهران: مؤسّسۀ مطالعات تاریخ پزشکی، طبّ اسلامی و مکمل.
ـ ابن‌هندو، ابوالفرج علی‌ بن الحسین (1368)، مفتاح‌­الطّب و منهاج‌الطّلاب، به اهتمام مهدی محقّق و محمّدتقی دانش‌­پژوه، با ترجمۀ مهدی محقّق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- اخبار برامکه (1312)، به اهتمام و تصحیح میرزا عبدالعظیم‌خان گَرَکانی، تهران: مطبعۀ مجلس.
ـ اخوینی بخاری (1371)، ابوبکر ربیع‌ بن احمد، هدایة­المتعلّمین فی‌الطّب، به تصحیح جلال متینی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
ـ ادیب کرمینی، علی‌ بن محمّد بن سعید (1385)، تکملة­الاصناف، به کوشش علی رواقی، با همکاری سیّده زلیخا عظیمی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ ادیب نطنزی، بدیع­‌الزّمان ابوعبداللّه حسین‌ بن ابراهیم (1346)، المرقاة، به تصحیح سیّدجعفر سجادی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1380)، دستور اللّغة المسمّی بالخلاص، مقدّمه و تصحیح: رضا هادی‌زاده، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ ادّی شیر، السیّد (1908م)، الالفاظ الفارسیة المعرَّبة، بیروت: المطبعة الکاثولیکیة للآباء الیسوعیین.
ـ ازدی صحاری، ابومحمّد عبداللّه‌ بن محمّد (1416ق)، کتابُ‌الماء (لغت‌نامۀ جامع پزشکی)، حقّقه: هادی حسن حمّودی، عُمان: وزارة التُّراث القومیّ والثَّقافَة.
ـ ازرقی هروی، ابوبکر زین­الدّین (1336)، دیوان ازرقی، به کوشش سعید نفیسی، تهران: زوّار.
- اسکندرنامه (1343)، روایت فارسی کالیستنس دروغین، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ افلاکی عارفی، شمس‌­الدّین احمد (1362)، مناقب­‌العارفین، به کوشش تحسین یازیجی، تهران: دنیای کتاب.
ـ امین، غلامرضا (1370)، گیاهان دارویی سنّتی ایران، تهران: معاونت پژوهشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.
ـ انصاری شیرازی، علی‌ بن حسین (1371)، اختیارات بدیعی، قسمت مفردات، به تصحیح و تحشیۀ محمّدتقی میر، تهران: شرکت دارویی پخش رازی.
ـ انطاکی، داوود‌ بن عمر (1417ق)، تذکرة اولی­‌الالباب و الجامع للعجب العُجاب، فرانکفورت: معهد تاریخ العلوم العربیّة والإسلامیّة.
ـ انوشه، حسن و غلامرضا خدابنده‌لو (1391)، فارسی ناشنیده (فرهنگ واژه‌­ها و اصطلاحات فارسی و فارسی­‌شدۀ کاربردی در افغانستان)، تهران: قطره.
ـ باورد (شمس‌­الدّین محمّد بن حاجی محمّد کحّال) (1386)، شفاءالعین و عین‌­الدّواء، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی، طبّ اسلامی و مکمل.
ـ بدر خزانه‌ای بکری بلخی، محمّد بن قوام بن رستم (1394)، بحرالفضایل فی منافع‌­الأفاضل، به تصحیح میرهاشم محدّث، تهران: بنیاد موقوفات افشار.
ـ بهاءولد (محمّد بن حسین خطیبی بلخی) (1352)، معارف، به اهتمام بدیع‌­الزّمان فروزانفر، تهران: ادارۀ کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
ـ بیرونی، ابوریحان محمّد بن احمد (1352)، التّفهیم لأوائل صناعةالتّنجیم، به تصحیح جلال‌الدّین همایی، تهران: انجمن آثار ملّی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1370)، الصّیدنه فی الطّب، به تصحیح عباس زریاب خویی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ بیهقی، ابوالفضل محمّد بن حسین (1356)، تاریخ بیهقی، تصحیح علی­‌اکبر فیّاض، مشهد: دانشگاه فردوسی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1388)، تاریخ بیهقی، تصحیح و تعلیقات: محمّدجعفر یاحقّی و مهدی سیّدی، تهران: سخن.
ـ تاج‌­الاسامی (1367)، مؤلّف ناشناس، به تصحیح علی‌اوسط ابراهیمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ تاج‌بخش، حسن (1385)، فرهنگ اغراض طبّی ← ‌جرجانی، اسماعیل (1384-1385).
ـ ترجمۀ تذکرة­الکحّالین، نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه اصفهان، به‌شمارۀ 2/574.
ـ ترجمۀ المدخل إلی علم احکام‌النّجوم (1375)، نوشتۀ ابونصرحسن‌ بن علی قمی، مترجم: ناشناخته، به تصحیح خلیل اخوان زنجانی، تهران: علمی و فرهنگی ـ میراث مکتوب.
ـ تفسیر قرآن پاک (1385)، به کوشش علی رواقی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ـ سمت.
ـ تفسیرى بر عشرى از قرآن مجید (1352)، به تصحیح جلال متینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم (1336)، «بیان‌­الصّناعات»، با تصحیح و مقدّمۀ ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، ج 5.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1351-1350)، قانون ادب، به اهتمام غلامرضا طاهر، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1390)، کفایة­الطّب، به تصحیح زهرا پارساپور، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1394)، کامل­‌التّعبیر، به تصحیح مختار کمیلی، تهران: میراث مکتوب.
ـ جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (1388ق)، الحیوان، تحقیق: عبدالسّلام محمّد هارون، بیروت: دار إحیاء التّراث العربیّ.
ـ جرجانی، ابوالمحاسن حسین‌ بن حسن (1337-1341)، جِلاء‌الأذهان و جَلاء‌الأحزان، تصحیح و تعلیق: میرجلال­‌الدّین حسینی اُرموی محدّث، تهران.
ـ جرجانی، اسماعیل (1355)، ذخیرۀ خوارزمشاهی، چاپ عکسی، به کوشش علی‌­اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــ (1381)، یادگار، به اهتمام مهدی محقّق، تهران: دانشگاه تهران ـ مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــ (1384-1385)، الأغراض ‌الطّبّیّة والمباحث‌ العلائیّة، تصحیح و تحقیق و تألیف فرهنگ اغراض طبّی: حسن تاج‌بخش، تهران: دانشگاه تهران ـ فرهنگستان علوم.
ـ جمالی یزدی، ابوبکر مطهر (1386)، فرّخ­نامه، به تصحیح ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
ـ حریری بغدادی، عبداللّه‌ بن قاسم (1980م)، نهایة الأفکار و نزهة الأبصار، تحقیق: مصطفی شریف ـ حازم البکری، بغداد: دارالرّشید للنّشر.
ـ حسن­‌دوست، محمّد (1389)، فرهنگ تطبیقی ـ موضوعی زبان­‌ها و گویش­‌های ایرانی نو، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1393)، فرهنگ ریشه‌­شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ حسینی مدنی تتوی، عبدالرّشید بن عبدالغفور (بی‌تا)، فرهنگ رشیدی، به تصحیح محمّد عباسی، تهران: کتابفروشی بارانی.
ـ حمویی یزدی، محمّد نصیرالدّین‌ بن قاضی‌ بن کاشف‌الدّین (1380)، تحفۀ شاهیۀ عباسیه، ترجمه و شرح الرسالةُ الذَّهَبیةُ الطّبّیّة یا طبُّ‌الرّضا منسوب به امام رضا(ع)، به­کوشش سیّدحسین­ رضوی برقعی، تهران: باورداران.
ـ حنین‌ بن اسحاق (1928م)، العشر مقالات فی‌العین، طبع النّص العربیّ و ترجمة إلی الانجلیزیّة مع بیان شرح المصطلحات و معجم الأسماء الطبّیّة: ماکس مایرهوف، قاهرة: المطبعة الأمیریة.
ـ خاقانی شروانی، افضل‌­الدّین بدیل‌ بن علی (1382)، دیوان خاقانی شروانی،­ به کوشش ضیاءالدّین سجّادی، تهران: زوّار.
ـ خوارزمی، ابوعبداللّه محمّد بن احمد بن یوسف کاتب (1895م)، مفاتیح‌­العلوم،­ به تصحیح فان فلوتن.
ـ خوارزمی، مؤیدالدّین محمّد (1377)، ترجمۀ احیاء علوم‌­الدّین، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ درایتی، مصطفی (1389)، فهرستوارۀ دست­‌نوشتهای ایران (دنا)، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ دمیری، کمال­‌الدّین محمّد بن موسی‌ بن عیسی (1366)، حیاة­الحیوان الکُبری، اُفست از چاپ مطبعۀ مصطفی البابی الحلبی و اولاده، قم: منشورات الرّضی.
ـ دو فَرَس­نامۀ منثور و منظوم (1366)، به تصحیح علی سلطانی گرد فرامرزی، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک­‌گیل.
ـ دهخدا، علی‌­اکبر (1373)، لغت­‌نامه، زیر نظر محمّد معین و سیّدجعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران ـ روزنه.
ـ رازی، محمّد بن زکریا (1374ق)، الحاوی فی‌الطّب، حیدرآباد دکن: دائرة‌المعارف العثمانیة.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1408ق)، المنصوری فی‌الطّب، شرح و تحقیق: حازم البَکری الصِدّیقی، کویت: منشورات معهد المخطوطات العربیّة.
ـ رحم علی­خان ایمان (1386)، منتخب‌­اللّطایف، تصحیح حسین علیزاده ـ مهدی علیزاده، تهران: طهوری.
ـ رسائل إخوان­‌الصّفاء و خَلّلان­‌الوَفاء (1412ق)، بیروت: الدّار الإسلامیة.
ـ رشیدالدّین فضل اللّه همدانی (1386)، جامع­‌التّواریخ (تاریخ بنی­‌اسرائیل)، به تصحیح محمّد روشن، تهران: میراث مکتوب.
ـ رواقی، علی (1381)، ذیل فرهنگ‌های فارسی، با همکاری مریم میرشمسی، تهران: هرمس.
ـ ــــــــــــــــــ (1387)، «ده واژۀ سغدی»، جشن­‌نامۀ استاد اسماعیل سعادت، زیر نظر حسن حبیبی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 345- 384.
ـ ــــــــــــــــــ (1392)، زبان فارسی افغانستان (دری)، با همکاری زهرا اصلانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ زرّین­‌دست (ابوروح محمّد بن منصور‌ بن ابی­‌عبداللّه جرجانی)، نورالعیون، دست‌نویس کتابخانۀ آیت‌اللّه مرعشی، ش 12528.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، نورالعیون، دست‌نویس کتابخانۀ علوم پزشکی تهران، ش 309.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، نورالعیون، دست‌نویس کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (سنای سابق)، ش 1/1181.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، نورالعیون، دست‌نویس کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش 3218.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1391)، نورالعیون، به تصحیح یوسف بیگ‌باباپور، تهران: میراث مکتوب ـ سفیر اردهال.
ـ زوزنی، قاضی ابوعبداللّه حسین‌ بن احمد (1374)، المصادر، به اهتمام تقی بینش، تهران: البرز.
ـ السّامرائی، عبدالرزّاق (1416ق)، طبّ­‌العیون، بیروت: دارالفکر.
ـ السّامرائی، کمال (1388)، مختصر تاریخ الطّب، اُفست، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی، طبّ اسلامی و مکمّل.
ـ سزگین، فؤاد (1380)، تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمه، تدوین و آماده‌­سازی: مؤسسۀ نشر فهرستگان، به اهتمام خانۀ کتاب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ سعدی، مصلح بن عبدالله (1363)، بوستان، به تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1383)، کلّیات، براساس تصحیح محمّدعلی فروغی و مقابله با دو نسخۀ معتبر دیگر، تصحیح و تعلیقات: بهاءالدّین خرّمشاهی، تهران: دوستان.
ـ سورآبادی (ابوبکر عتیق نیشابوری) (1381)، تفسیر سورآبادی، به تصحیح علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: فرهنگ نشر نو.
ـ سویج اسمیت، امیلی (1387)، «چشم/ چشم‌پزشکی: 4) بیماری‌های چشم و روش‌های درمان آن در دورۀ اسلامی»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج12، 6-11.
ـ سویدی، ابراهیم‌ بن محمّد (600-690ق)، تذکرۀ سویدیه، نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانۀ وزیری یزد، به‌شمارۀ 1/851.
ـ شمس اردکانی، محمّدرضا و دیگران (1392)،  واژه­‌نامۀ پزشکی دورۀ اسلامی، تهران: دانشگاه علوم پزشکی تهران ـ دانشکدۀ طبّ سنّتی.
ـ شهمردان بن ابی الخیر (1362)، نزهت‌­نامۀ علائی، به تصحیح فرهنگ جهانپور، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ صادقی، علی­‌اشرف، مقدمه بر: الابنیه هروی (1388).
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــ (1391)، «تحقیق در کتاب­‌المصادر ابوبکر بُستی»، آینۀ میراث، ضمیمۀ شمارۀ 23.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــ (زیر نظر) (1392-1395)، فرهنگ جامع زبان فارسی، ج 1و2، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ طاهر، غلامرضا (1374)، فرهنگ لغات طبّی یونانی در کتاب‌های فارسی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ طباطبایی، جعفر (1390)، التّراث الطّبّی العربیّ، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ طبیب طهرانی، محمّدهاشم بن محمدطاهر (1390)، درع­الصّحّه (در حجامت، فصد، زالو انداختن و خون)، تصحیح میرهاشم محدّث، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ عسجدی مروزی (1393)، دیوان حکیم عسجدی مروزی، به تصحیح علیرضا شعبانیان، تهران: سورۀ مهر.
ـ عطّار نیشابوری، محمّد بن ابراهیم (1392)، الهی‌نامه، به تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، ویرایش سوم، چ ششم، تهران: سخن.
ـ عقیلی خراسانی شیرازی، محمّدحسین (1380)، مخزن‌­­الادویه، تهران: باورداران.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1385)، خلاصة­الحکمة، تصحیح و تحقیق: اسماعیل ناظم، قم: اسماعیلیان.
ـ علمداری، مهدی (1384)، گویش دماوندی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ علی‌ بن عیسی کحّال، تذکرةالکحّالین، دست‌نویس کتابخانۀ بریتانیا، ش Or. 5856.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــ، تذکرةالکحّالین، دست‌نویس کتابخانۀ ملک، ش 2302.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــ (1417ق)، تذکرةالکحّالین، نَشَرَه: غوث محی‌­الدّین القادری الشرفی، فرانکفورت: معهد تاریخ العلوم العربیّة والإسلامیّة.
ـ عمید لویکی، فضل­‌اللّه (1985)، دیوان عمید، به تصحیح نذیر احمد، لاهور: مجلسِ ترقّیِ ادب.
ـ عیدگاه طرقبه­‌ای، وحید (1393)، «بیت‌های آسیب­‌دیدۀ ویراست تازۀ دیوان مسعود سعد»، مجموعۀ مقالات نقد و بررسی متون، ضمیمۀ شمارۀ 36 آینۀ میراث، 101-129.
ـ غافقی، محمّد بن قسّوم بن أسلم (بی‌تا)، المرشد فی طبّ‌العین، تحقیق: حسن علی حسن، بیروت: معهد الإنماء العربی.
ـ فردوسی، حکیم ابوالقاسم (1389)، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- فرهنگنامۀ قرآنی (1377)، تهیه و تنظیم: گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهش‌های اسلامی، زیر نظر محمّدجعفر یاحقی، مشهد: آستان قدس رضوی.
ـ قریب، بدرالزّمان (1374)، فرهنگ سُغدی- فارسی- انگلیسی، تهران: فرهنگان.
ـ قزوینی، زکریا بن محمّد بن محمود (1421ق)، عجائب‌المخلوقات والحیوانات و غرائب‌الموجودات، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ـ قلانسی، بدرالدّین محمّد بن بهرام (1403ق)، اقرباذین القلانسی، دراسة و تحقیق: محمّد زُهَیر البابا، حلب: جامعةُ حَلَب، معهد التّراث العلمیّ العربیّ.
ـ قمری بخاری، ابومنصور حسن‌ بن نوح (1387)، التّنویر، به تصحیح سیّدمحمّدکاظم امام، افست، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی، طبّ اسلامی و مکمّل.
ـ کاسانی، ابوبکر بن علی‌ بن عثمان (1358)، صیدنه(ترجمۀ فارسی الصّیدنه)، به کوشش منوچهر ستوده ـ ایرج افشار، تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی.
ـ کرامتی، یونس (1394)، «نورالعیون زرّین‌دست و منابع آن»، تاریخ علم، دورۀ 13، ش 1، بهار و تابستان، 81-113.
ـ کردی نیشابوری، ادیب یعقوب (1355)، البُلغه، به اهتمام مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ کشکری، یعقوب (1405ق)، کناش فی‌الطّب، طبع بالتّصویر عن مخطوطة آیاصوفیا 3716، فرانکفورت: معهد تاریخ العلوم العربیّة والإسلامیّة، طبع بطریقة التّصویر فی مطبعة کلیت شتوتغارت.
ـ کیا، صادق (1335)، گویش آشتیان، تهران: دانشگاه تهران.
- مجلس در قصّۀ رسول (1390)، از مؤلّفی ناشناخته (احتمالاً سدۀ ششم هجری)، تصحیح و تعلیقات: محمّد پارسانسب، تهران: میراث مکتوب.
ـ محقّق، مهدی (1389)، درآمدی بر دانشنامۀ تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، تهران: دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک­‌گیل.
ـ محمّد بن عبدالخالق‌ بن معروف (بی‌تا)، کنزاللّغات، به تصحیح سیّدرضا علوی، تهران: کتابفروشی مرتضوی.
ـ محمّد بن منوّر بن ابی‌سعد بن ابی‌طاهر بن ابی‌سعید میهنی (1386)، اسرارالتّوحید فی مقامات الشّیخ ابی‌سعید، تصحیح و تعلیقات: محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
ـ محمّدی، علی و انتصار پرستگاری (1392)، «بررسی و تحلیل نوعی حذف در زبان شاهنامه»، فنون ادبی، س 5، ش 1، بهار و تابستان، 53-68.
ـ مراغی، عبدالهادی‌ بن محمّد بن محمود بن ابراهیم (1388)، منافع حَیَوان، به کوشش محمّد روشن، تهران: بنیاد موقوفات افشار.
ـ مقرّبی، مصطفی (1375)، «دربارۀ فعل‌های فارسی»، هژده گفتار (مجموعۀ مقالات)، تهران: توس.
ـ مقرئ بیهقی، ابوجعفر احمد بن علی‌ بن محمّد (1366-1375)، تاج‌­المصادر، به تصحیح هادی عالم­‌زاده، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ مولوی، جلال­‌الدّین محمّد (1363الف)، کلّیات شمس یا دیوان کبیر، به تصحیح بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1363ب)، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد ا. نیکلسون، به اهتمام نصراللّه پورجوادی، تهران: امیرکبیر.
- میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین (1371)، کشف‌الأسرار و عدّة‌الأبرار، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر. ‌
ـ میدانی، ابوالفتح احمد بن محمّد (1345)، السّامی فی‌الأسامی، عکس نسخۀ محفوظ در کتابخانۀ ابراهیم‌پاشای ترکیه، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ میرحسینی هروی (1352)، طرب­‌المجالس، به اهتمام سیّدعلیرضا مجتهدزاده، مشهد: کتابفروشی باستان.
ـ ناصرخسرو قبادیانی (1384)، دیوان ناصرخسرو، به تصحیح مجتبی مینوی ـ مهدی محقّق، تهران: دانشگاه تهران.
ـ ناظم جهان (محمّداعظم خان چشتی) (1387)، اکسیر اعظم، اُفست از چاپ سنگی لکهنو، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی، طبّ اسلامی و مکمّل ـ دانشگاه علوم پزشکی ایران.
ـ نجم­‌الدّین محمود بن صاین­‌الدّین الیاس شیرازی (1386)، «غیاثیّه»، به تصحیح آرش ابوترابی و فاطمۀ مهری، گنجینۀ بهارستان 7 (علوم و فنون 1، پزشکی 1)، 27-298.
ـ ندیمی هرندی، محمود و تهمینه عطائی کچویی (1394)، «هرچه، هرچند و هرکدام و نکته‌ای در معنای یکسان آن‌ها در متون کهن»، دستور، ش 11، 25-40.
ـ نصراللّه منشی، ابوالمعالی (1379)، کلیله و دمنه، به تصحیح مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه تهران.
ـ نصری، گلپر (1396)، «آن که پاکیزه رَوَد گر بنشیند خاموش (نظری به زندگی غلامرضا طاهر و گذری بر تصحیح قانون ادب)»، فصلنامۀ دریچه، ش 44، تابستان، 89-110.
ـ نفیس­ بن عوض کرمانی (1387)، شرح‌­الأسباب والعلامات، تصحیح و تحقیق: مؤسسۀ احیاء طب طبیعی، قم: جلال‌الدّین.
ـ هُرن، پاول و هاینریش هوبشمان (1394)، فرهنگ ریشه­‌شناسی فارسی، ترجمه همراه با گواه‌­های فارسی و پهلوی از: جلال خالقی مطلق، اصفهان: مهرافروز.
ـ هروی، محمّد‌ بن یوسف (1387)، بحرالجواهر، تصحیح و تحقیق: مؤسسۀ احیاء طب طبیعی، قم: جلال­‌الدّین.
ـ هروی، موفّق­‌الدّین ابومنصور علی (1388)، الابنیه­ عن­ حقایق‌­الادویه، نسخه‌­برگردان به قطع اصلِ نسخۀ خطیِ کتابخانۀ ملّی اتریش، به خطّ علی­ بن احمد اسدی طوسی، کتابت: 447ق، با مقدّمۀ فارسی ایرج افشار و علی­‌اشرف صادقی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، وین: فرهنگستان علوم اتریش.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1389)، الابنیه­ عن­ حقائق‌­الادویه، به­ تصحیح احمد بهمنیار، به کوشش حسین محبوبی اردکانی، تهران: دانشگاه تهران.
ـ هروی، یوسف‌ بن محمّد‌ بن یوسف (1391)، «جامع‌الفواید»، به کوشش سیدمحمّد (عارف) موسوی­‌نژاد، پیام بهارستان، دورۀ 2، سال 4، بهار، ضمیمۀ شمارۀ 15، 120-238.
ـ یواقیت العلوم و دراری النّجوم (1345)، از مؤلّف ناشناس، به کوشش محمّدتقی دانش‌­پژوه، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- MacKenzie, D.N.(1971) A Concise Pahlavi Dictionary, London: Oxford university press.