چند قاعده در کشف تصحیفات متون

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی تهران

چکیده

تصحیفْ بدخواندنِ کلمه است به‌گونه‌ای که معنای آن تغییر پذیرد. تصحیف ممکن است به دلایل مختلف به متون راه یابد؛ یکی از مهم‌ترین آن‌ها می‌تواند شباهتِ ظاهری حروف الفبا باشد. در مقالۀ حاضر تلاش شده است تا بر پایۀ شکل ظاهری حروفِ الفبا، برخی از گونه‌های تصحیف و بدخوانی، در دسته‌هایی منظّم تبیین شود. در این دسته‌بندی‌، به حروفی که اختلاف آن‌ها تنها در نقطه‌گذاری است (نظیر «ب» و «ت» و «پ» و «ث») پرداخته نشده است و تنها حروفی بررسی شده‌اند که در نگاه نخست ممکن است شباهتی آشکار به هم نداشته باشند (نظیرِ «ک» و «ل»). این مقاله زمینه‌ای خواهد بود برای تصحیح برخی از تصحیفاتِ راه‌یافته به متون، و راهکاری پیشنهاد می‌کند تا به کمک آن، مصحّحانی که در خوانش برخی کلمات مشکل دارند، بتوانند به صورت صحیح آن‌ها دست یابند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A few rules for discovering misreadings (taṣḥeef) in Persian texts

نویسنده [English]

  • yaser dalvand
aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa
چکیده [English]

Taṣḥeef means: reading a word in such a way that its meaning changes. Taṣḥeef may find its way into texts due to differing reasons; a very important one being the outward resemblance among the letters of alphabet.
In the present article, attempts have been made to clearly classify some of the forms of taṣḥeef and bad reading. In this classification, letters whose differences are limited only to their punctuation (noqtehgozāri), such as ب، ث، ت، پ(b, p, t, th respectively)have not beenaddressed. Only those letters have been dealt with that may, at first glance, appear to have no apparent resemblance to each other, like ک and  ل(k and l respectively).
This article could serve as a preparatory basis for emending some of the misreadings that have occurred in certain texts, proposing guidelines to be used by redactors who have difficulty in reading certain words.

کلیدواژه‌ها [English]

  • taṣḥeef
  • bad reading
  • rules of discovering taṣḥeef
  • emendation of texts
ـ آموزگار، ژاله و احمد تفضّلی (1392)، زبان پهلوی، ادبیات و دستور آن، چ8، تهران: معین.
ـ اخسیکتی، اثیرالدین (1389)، دیوان اثیرالدّین اخسیکتی، تصحیح و تحشیۀ رکن‌الدّین همایون فرّخ، تهران: اساطیر.
ـ اداره‌چی گیلانی، احمد (1370)، شاعران همعصر رودکی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ ادیب‌الممالک فراهانی، میرزا صادق‌خان (1312)، دیوان کامل ادیب‌الممالک فراهانی قائم‌مقامی، به تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
ـ امامی، نصرالله (1385)، ارمغان صبح، چ3، تهران: جامی.
ـ انجو شیرازی، میرجمال‌الدین حسین‌ بن فخرالدین (1351)، فرهنگ جهانگیری، ویراستۀ رحیم عفیفی، مشهد: دانشگاه مشهد.
ـ انوری، علی ‌بن محمّد (1376)، دیوان انوری، به کوشش محمّدتقی مدرّس رضوی، چ4، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ برهان، محمّدحسین‌ بن خلف تبریزی (1331)، برهان قاطع، به اهتمام محمّد معین، تهران: زوّار.
ـ پورمختار، محسن (1394)، «نگاهی به تصحیح تازۀ سمط‌العلی للحضرة العلیا»، گزارش میراث، ش 70 و 71، 67-72.
ـ تاج‌الحلاوی، علی‌بن محمّد (1383)، دقایق‌الشعر، به تصحیح محمّدکاظم امام، چ2، تهران: دانشگاه تهران.
ـ تبریزی، محمّد بن مسعود (1381)، سفینۀ تبریز (چاپ عکسی)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ حافظ، شمس‌الدین محمّد (1362)، دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، چ2، تهران: خوارزمی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1387)، حافظ قزوینی ـ غنی [،] با مجموعۀ تعلیقات و حواشی علّامه محمّد قزوینی، به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، چ7، تهران: اساطیر.
ـ حسینی نیشابوری، عطاءالله‌ بن محمود (1383)، بدایع‌الصّنایع، به تصحیح رحیم مسلمانیان قبادیانی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ حسینی یزدی، محمّدبن محمّد (1388)، العراضة فی الحکایة السلجوقیة، به کوشش مریم میرشمسی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.
ـ حمیدالدین بلخی، عمر بن محمود (1389)، مقامات حمیدی، به تصحیح رضا انزابی‌نژاد، چ3، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ حمیدیان، سعید (1392)، شرح شوق [،] شرح و تحلیل اشعار حافظ، چ2، تهران: قطره.
ـ خاقانی، بدیل ‌بن علی (1382)، دیوان خاقانی شروانی، به تصحیح ضیاءالدین سجّادی، تهران: زوّار.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1387)، دیوان خاقانی، ویراستۀ میرجلال‌الدین کزّازی، چ2، تهران: مرکز.
ـ خیّام، عمر بن ابراهیم (1386)، رباعیّات حکیم عُمر خیّام، به کوشش ابوالفضل میرباقری، تهران: تندیس.
ـ دالوند، یاسر (1395الف)، «نقد و بررسی تصحیح دیوان ظهیرالدین فاریابی به کوشش استاد فقید امیرحسن یزدگردی»، جستارهای ادبی (ادبیات تعلیمی)، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، س8، ش 3 و 4 (پیاپی 31 و 32)، 66ـ99.
ـ ـــــــــــــــــــ (1395ب)، «نقد و بررسی تصحیح و شرح دیوان اشعار منوچهری دامغانی»، آینۀ میراث، ش 59، 143ـ168.
ـ ـــــــــــــــــــ (1395پ)، «یادداشتی دربارۀ دو بیت از خاقانی»، گزارش میراث، ش 74 و 75، 59ـ63.
ـ ـــــــــــــــــــ (1396)، زین آتش نهفته [،] پژوهشی در ایهام‌هایِ پنهانِ شعر حافظ، تهران: علمی.
ـ ــــــــــــــــــ (1397)، دانشنامۀ تحلیل ایهام در دیوان خاقانی (رسالۀ دکتری)، استاد راهنما: سیروس شمیسا، استاد مشاور: میرجلال‌الدین کزازی، تهران: دانشگاه علامه طباطبائی.
ـ دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، چ2، تهران: دانشگاه تهران.
ـ رادویانی، محمّد بن عمر (1949م)، ترجمان‌البلاغه، به اهتمام احمد آتش، استانبول: نشریات المعهد الشرقی.
ـ رامپوری، غیاث‌الدین محمّد (1363)، غیاث‌اللّغات، به کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
ـ رشید وطواط، رشیدالدین محمّد (1363)، حدایق السحر فی دقایق الشعر، به اهتمام عبّاس اقبال، تهران: سنایی و طهوری.
ـ زمانی، کریم (1389)، شرح جامع مثنوی معنوی (ج1)، چ33، تهران: اطلاعات.
ـ سنایی، مجدود بن آدم (1388)، دیوان سنایی غزنوی، به اهتمام محمّدتقی مدرّس رضوی، چ7، تهران: انتشارات سنایی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1393)، دیوان حکیم سنایی، به کوشش محمّدرضا برزگر خالقی، تهران: زوّار.
ـ شفیعی کدکنی، محمد‌رضا، مقدمه بر: اسرار التوحید محمّد بن منوّر.
ـ شمس قیس، شمس‌الدین محمّد بن قیس رازی (1388)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح سیروس شمیسا، چ1، تهران: علم.
ـ شمیسا، سیروس (1373)، «مقدّمۀ داستان رستم و اسفندیار»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، دورۀ بیست‌وهفتم، شمارۀ اوّل، 1– 14.
ـ ـــــــــــــــــــــــــ (1388)، سبک‌شناسی شعر، چ4(از ویرایش دوم)، تهران: میترا.
ـ شهیدی، سیّدجعفر (1364)، شرح لغات و مشکلات دیوان انوری، چ2، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ طبری، محمّد بن جریر (1386)، تاریخ بلعمی، ترجمۀ ابوعلی بلعمی، به تصحیح ملک‌الشعرا بهار و محمّد پروین گنابادی، تهران: هرمس.
ـ ظهیر فاریابی، طاهر بن محمّد (1337)، دیوانظهیرفاریابی، به کوشش تقی بینش، مشهد: کتابفروشی باستان.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1381)، دیوانظهیرالدینفاریابی، تصحیح و تحقیق و توضیح امیرحسن یزدگردی، به‌ اهتمام اصغر دادبه، تهران: قطره.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1389)، دیوان ظهیر فاریابی، تصحیح و مقدّمه اکبر بهداروند، تهران: نگاه.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، دیوان ظهیر فاریابی، به اهتمام هاشم رضی، تهران: کاوه.
ـ عنصری، حسن ‌بن احمد (1363)، دیوان عنصری بلخی، به‌کوشش محمّد دبیرسیاقی، چ2، تهران: کتابخانۀ سنایی.
ـ فراهانی، رقیه و علیرضا فولادی (1393)، «تزریق در شعر عهد صفوی»، کهن‌نامۀ ادب پارسی، سال پنجم، شمارۀ دوم، 109-139.
ـ فرّخی سیستانی، علی‌ بن جولوغ (1385)، دیوان حکیم فرّخی سیستانی، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، چ7، تهران: زوّار.
ـ فردوسی، ابوالقاسم (1375)، شاهنامه، به‌کوشش جلال خالقی مطلق، کالیفرنیا: انتشارات مزدا با همکاری بنیاد میراث ایران.
- قوام فاروقی، ابراهیم (1385)، شرفنامۀ مَنْیری یا فرهنگ ابراهیمی (ج1)، به تصحیح حکیمه دبیران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ قهرمانی مقبل، علی‌اصغر و ناصر جابری اردکانی (1393)، «تصحیف در خط عربی و فارسی و نقش آن در پیدایش برخی از صنایع بدیعی»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 53، 38 - 50.
ـ کاشفی سبزواری، میرزاحسین واعظ (1369)، بدایع‌الافکار فی صنایع‌الاشعار، ویراستۀ میرجلال‌الدین کزّازی، تهران: مرکز.
ـ مایل هروی، نجیب (1369)، نقد و تصحیح متون[،] مراحل نسخه‌شناسی و شیوه‌های تصحیح نسخه‌های خطّی فارسی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ محمّد بن منوّر (1390)، اسرارالتوحید، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، چ10، تهران: آگه.
ـ مختاری غزنوی، عثمان (1391)، دیوان عثمان مختاری، به اهتمام جلال‌الدین همایی، چ3، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ مدبری، محمود (1371)، شاعران بی‌دیوان، کرمان: پانوس.
ـ مسعود سعد، مسعود بن سعد بن سلمان (1390)، دیوان مسعود سعد سلمان. مقدّمه و تصحیح و تعلیقات محمّد مهیار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ منجیک ترمذی، علی ‌بن محمّد (1391)، دیوان مُنجیک ترمذی، به کوشش احسان شواربی، تهران: میراث مکتوب.
ـ منشی کرمانی، ناصرالدین (1394)، سمط‌‌العلی للحضرة العلیا، به تصحیح مریم میرشمسی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ منوچهری، احمد بن قوص (1385)، دیوان منوچهری دامغانی، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، چ6، تهران: زوّار.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1392)، دیوان منوچهری دامغانی، به تصحیح حبیب یغمایی، به‌کوشش سیّدعلی آل‌داود، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1396)، دیوان منوچهری دامغانی، مقدّمه و تصحیح و گزارش سعید شیری، چ1، تهران: نگاه
ـ مولوی، جلال‌الدین محمّد بن محمّد (1385)، مثنوی معنوی [،] بر اساس نسخۀ نیکلسون، به کوشش سعید حمیدیان، چ3، تهران: قطره.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1387)، متن و شرح مثنوی مولانا، به کوشش محمّد استعلامی، چ9، تهران: سخن.
ـ میرافضلی، علی (1381)، «خوب است ولی بهتر ازین بایستی [،] نقد تصحیح دیوان ظهیر فاریابی»، نشر دانش، سال نوزدهم، شمارۀ 3 (پیاپی: 102)، 45ـ52.
ـ میهنی، محمّدبن عبدالخالق (1389)، آیین دبیری، تصحیح و توضیح اکبر نحوی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ ناصرخسرو، ابومعین ناصر بن خسرو قبادیانی (1353)، دیوان ناصرخسرو، به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران: دانشگاه تهران
ـ نسوی، محمّد بن احمد (1385)، نفثة‌المصدور، تصحیح و توضیح امیرحسن یزدگردی، چ2، تهران: توس.
ـ وحیددستگردی، حسن (1307)، «دال ـ ذال»، مجلۀ ارمغان، دورۀ نهم، ش 5 و 6، 272-281.