الف تسمیه؛ سیری در کاربرد «الف» پسوند اسامی خاص و القاب در متون منظوم و منثور فارسی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه اصفهان

چکیده

نقش پساوندها در زبان فارسی به سبب ویژگیِ ترکیبی‌ این زبان، نقشی برجسته و معنی‌زاست. برخی از این پساوندها، که در مقاطعی از زمان بنا به ضرورت ها و طبق قواعد خاصی ساخته شده، به مرور از کار‌آیی می‌افتند و فراموش می‌شوند و یا به‌طور محدود مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در این مقاله سعی شده است تا پیرامون یکی از معانی پسوند «الف» در الصاق به اسم خاص و نحوه و دورۀ کاربرد آن بر اساس شماری از متون ادبی و تاریخی، تحقیق شود. تلاش ما در تحقیقِ این مسئلۀ به‌ظاهر خُرد این است که با واکاویِ منابع متعدد و متنوع، ضمن بررسی کاربرد این «الف» پسوند، و ساز و کار و معانی ثانویۀ آن، به‌ویژه در قیاس با برخی پسوندهای مشابه، معیارهایی برای پالایش متون و شناخت دقیقِ اعلام تاریخی به محققان و متن‌پژوهان عرضه کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Alef-e tasmieh: A survey of the suffix “alef” appended to proper nouns and titles in Persian poetry and prose texts

نویسنده [English]

  • Saeid Shafieioun
Isfahan University
چکیده [English]

Due to the synthetic quality of Persian, the function of suffixes in this language is a significant and purposeful one. Some of these endings, created at certain times according to certain rules and necessitated by certain needs, gradually become outmoded and eventually they have been either forgotten or used to a limited extent.
Based on a number of literary and historical texts, the present article attempts to investigate about one of the meanings of the suffix “alef” - when added to proper nouns - and the manner and period of its use. Our effort in the study of this seemingly insignificant issue is that, by delving in numerous and various sources while examining the application of this “alef”, its mechanism and secondary meanings, especially, in comparison with some similar suffixes, we would provide researchers and text-investigators with some criteria for refining texts and obtaining an exact understanding of historical names.

کلیدواژه‌ها [English]

  • suffix
  • “alef”-e tasmieh
  • proper noun
  • title
  • elite
  • poets
  • biography
ـ  ابن‌‌کربلایی، حافظ حسین (1344). روضات ‌الجنان. تصحیح جعفر سلطان‌القرایی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ  اسکندربیگ منشی ترکمان (1382 ).عالم‌آرای عباسی. تصحیح ایرج افشار. تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.
ـ  انجوی شیرازی، ابوالقاسم (1359). فرهنگ جهانگیری. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
ـ  انوری، حسن (1382). فرهنگ بزرگ سخن. تهران: سخن.
ـ  اوحدی بلیانی، تقی‌الدین (1389). عرفات‌ العاشقین وعرصات العارفین. تصحیح ذبیح‌الله صاحبکار و آمنه فخر احمد. تهران: میراث مکتوب و کتابخانه‌، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ  ایمان، رحم‌علی‌خان (1386). منتخب اللطایف. تصحیح مهدی و حسین علی‌زاده. تهران: طهوری، چاپ اول.
ـ  بافقی یزدی، محمدمفید مستوفی (1385). جامع مفیدی. تصحیح ایرج افشار. تهران: اساطیر، چاپ اول.
ـ  بخاری، حسن‌ خواجه‌ نقیب‌الاشراف (1377). مذکّر احباب. مقدمه، تصحیح‌ و تعلیقات‌ نجیب‌ مایل‌ هروی. تهران: مرکز.‌
ـ  برقعی، محمدباقر (1373). سخنوران نامی معاصرایران. قم: خرم.
ـ  تمیمی، تقی‌الدین بن عبدالقادر (1403ق). الطبقات السنیة فی التراجم الحنفیة. تحقیق عبدالفتاح محمد حلو. ریاض: دار الرفاعی.
ـ  جامی، عبدالرحمن (1373). نفحات‌الانس. تصحیح محمود عابدی. تهران: اطلاعات.
ـ  حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله (1413ﻫ). کشف الظنون. اسماعیل‌پاشا البغدادی. ج2. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ  حافظ ابرو، عبدالله (1380). زبدة التواریخ. تصحیح سیدکمال حاج‌سیدجوادى. تهران‏: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول.‏
ـ  خوشگو، بندرابن داس (1389). سفینۀ خوشگو. تصحیح سیدکلیم اصغر. تهران: کتابخانه‌، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول.
ـ  خیّام‌پور (تاهباززاده)، عبدالرسول (1372). فرهنگ سخنوران. ج دوم (ش ـ ی). تهران: انتشارات طلایه، چاپ اول.
ـ  دهخدا، علی‌اکبر (1372). لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.
ـ  ذهبی، محمد بن احمد (1416ﻫ). معرفة‌ القراء الکبار علی الطبقات والاعصار. استانبول: مرکز بحوث الاسلامیة.
ـ  رازی، امین ‌بن ‌احمد (1389). هفت‌اقلیم. تصحیح محمدرضا طاهری. تهران: سروش.
ـ  رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد (1408ﻫ). التدوین فی اخبار قزوین. تصحیح عزیزالله عطاردی قوچانی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ  رامپوری، غیاث‌الدین (1375). فرهنگ غیاث اللغات. به‌کوشش منصور ثروت. تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
ـ  سالور، قهرمان‌میرزا (1376). روزنامۀ خاطرات عین‌السلطنه (جلد اول: روزگار پادشاهی ناصرالدین‌شاه). به‌کوشش مسعود سالور و ایرج افشار. تهران: اساطیر، چاپ اول.
ـ  شاملوی هروی، ولی‌قلی‌بیگ (1374). قصص الخاقانی. تصحیح سیدحسن سادات‌ناصری. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ  شفیعی کدکنی، محمدرضا (1385). «جامعه‌شناسی نام‌های تاریخ‌اسلام». روزنامۀ اطلاعات، ش 23754 (26/7/85)، ص 6 (نظرها و اندیشه‌ها).
ـ  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1382). «روان‌شناسی شعر فارسی در نگاهی به تخلص‌ها». بخارا، ش 32، مهر ـ آبان: 46-66.
ـ  شفیعیون، سعید (1388). «تزریق، نوعی نقیضۀ هنجارستیز طنزآمیز در ادبیات فارسی». ادب‌پژوهی، دورۀ 3، ش 10: 27-56.
ـ  ــــــــــــــــــــــــ (1394). «درنگی بر چند گونۀ هم‌سنگ؛ کارنامه، شهرآشوب، اشعار صنفی و شهرانگیز». فصلنامۀ تخصصی نقد ادبی، س 8، ش30: 84-121.
ـ  شیمل، آنه‌ماری (1376). نام‌های اسلامی. تهران: کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی.
ـ  صادقی، علی‌اشرف (1395). فرهنگ جامع زبان فارسی، جلد دوم (ا ـ اخیی). تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ  ــــــــــــــــــــــــــــــ (1354). «دربارۀ بعضی پسوندهای نسبت در فارسی معاصر». در: جشن‌نامۀ محمدپروین گنابادی (سی و دو گفتار در ایران‌شناسی). به کوشش محسن ابوالقاسمی، تهران، طوس: 246-260
ـ  ــــــــــــــــــــــــــــــ (1387). «تسمیه». دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی. سرویراستار: کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ  ــــــــــــــــــــــــــــــ (1397). «پسوندهای تحبیبی فارسی در دوره‌های اسلامی». فرهنگ‌نویسی، ش13: 1-41. 
ـ  عظیم‌آبادی، حسین‌قلی‌خان عاشقی (1391). نشتر عشق. تصحیح کمال حاج‌سیدجوادی. تهران: میراث مکتوب.
ـ  غزنوی، سدید‌الدین محمد (1340). مقامات ژنده‌پیل. تصحیح حشمت مؤید. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ  فائق لکهنوی، غلام‌محمد (1393). مخزن الفوائد. تصحیح عرفان منوچهری. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: سعید شفیعیون.
ـ  فتوحی لاری، روح‌الله منشی (1389). شرفنامه. تصحیح محمدباقر وثوقی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ  فخرالزمانی قزوینی، ملاعبدالنبی (1391). میخانه. به اهتمام احمد گلچین معانی. تهران: اقبال.
ـ  فرشید‌ورد، خسرو (1386 ). فرهنگ پیشوندها و پسوندهای فارسی (همراه گفتارهایی دربارۀ دستور زبان فارسی). تهران: زوار، چاپ اول.
ـ  قتیل دهلوی، محمدحسن (1257). شجرة ‌الامانی. چاپ سنگی. لکنهو: مطبع مصطفایی.
ـ  کحاله، عمررضا (1414ﻫ). معجم قبائل العرب. بیروت: مؤسسة الرسالة.
ـ  گلچین معانی، احمد (1369). کاروان هند. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
ـ  المرادی، محمدخلیل(1422ق). سلک الدّرر فی اعیان القرن الثانی‌عشر. تحقیق اکرم حسن العلبی. بیروت: دار صادر.
ـ  معین، محمد (1371). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
ـ  ملیحای سمرقندی، محمّدبدیع (1390). مذکّر الاصحاب. تصحیح محمد تقوی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ  میرزا اصلح کشمیری، محمداسلم (1346). تذکرۀ شعرای کشمیر. تصحیح حسام‌الدین راشدی. کراچی: آکادمی اقبال.
ـ  نجم‌الغنی‌خان رامپوری (1396). نهج الادب. تحقیق و تصحیح زهره مشاوری. تهران: سخن، چاپ اول.
ـ  نصرآبادی، محمدطاهر (1379). تذکرۀ نصرآبادی. به کوشش احمد مدقّق یزدی. یزد: دانشگاه یزد، چاپ اول.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1378) تذکرۀ نصرآبادی. تصحیح و تعلیقات محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر، چاپ اول.
ـ  نصیری، محمدرضا (1364). اسناد و مکاتبات تاریخی ایران: دورۀ افشاریه. گیلان: جهاد دانشگاهی دانشگاه گیلان.
ـ  نظام قاری، محمود بن امیر احمد (1391). کلیات نظام قاری. تحقیق و تصحیح رحیم طاهر. تهران: سفیر اردهال.
ـ  نوایی، امیرعلیشیر (1961م). مجالس النفایس. تصحیح سویمه غنیوا. تاشکند: انتشارات آکادمیۀ فنلار.
ـ  ــــــــــــــــــــــــــــ (1375). دیوان امیرنظام‌الدین علیشیر نوایی. تصحیح رکن‌الدین همایون‌فرخ. تهران: انتشارات اساطیر.
ـ  نهاوندی، عبدالباقی (1925). مآثر رحیمی. تصحیح محمد هدایت حسین. کلکته: انجمن آسیایی بنگال.
ـ  واله داغستانی، علی‌قلی (1384). ریاض الشعرا. تصحیح محسن ناجی نصرآبادی. تهران: زوار.
ـ  هاشمی سندیلوی، احمدعلی‌خان (1371). مخزن‌الغرایب. ج4. به اهتمام محمد باقر. لاهور: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
ـ  هانسوی، عبدالواسع (1393). قواعد زبان فارسی. با تصحیح و تحشیۀ ابوذر اسفندیاری بهراسمان. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان، به راهنمایی علی‌اکبر احمدی دارانی.
ـ  یزدی، شرف‌الدین علی (1388). منشآت، به‌کوشش ایرج افشار و همکاری محمدرضا ابوئی مهریزی. تهران: ثریا.