حجامت و مکافات! (ذیلی بر چاپهای سه‌گانۀ درع‌الصّحّه)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد

چکیده

دِرعُ­‌الصِّحّه اثر محمّدهاشم طبیب طهرانی (تألیف: 1094ق)، فارسی­‌نگاشته‌­ای است با موضوع حجامت و فصد که سه تصحیح از آن موجود است: یکی متنِ مُصَحَّحِ میرهاشم محدّث که پژوهشگاه علوم انسانی آن را در 1390ش منتشر کرده است، دیگری متنی به کوشش محمّد مشتری و سینا چاووشی که نخست‌­بار در فصلنامۀ پیام بهارستان (1391ش) و دیگرباره به­ سرمایۀ نشر سفیر اردهال (1392ش) چاپ شده است. سدیگر، تصحیحی به اهتمام حمیدالله افراسیابیان که دانشگاه شاهد، با همکاری انتشارات المعی در 1393ش به طبع رسانده است؛ چاپ سفیر اردهال، با لغزشهایی بیرون از شمار، به­ هیچ‌­روی درخور نام تصحیح نیست. متن مصحَّح افراسیابیان در سنجش با چاپِ محدّث، تا حدّی پیراسته­‌تر است و حواشی مبسوط­‌تری نیز دارد، اما باز هم چنان که باید منقّح از کار درنیامده ­است. در این نقد، به دلایلی که از پی می­آید، تصحیح محدّث اساس قرار گرفته، اما به شماری از ضبطها و قرائتهای نادرست در دو چاپ دیگر هم اشاره رفته است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Phlebotomy and Vengeance! (A supplement to the three editions of The Der’al-Sihhah)

نویسنده [English]

  • Golpar Nasri
چکیده [English]

The Der’al-Sihhah (written in 1683 CE) by Mohammad-Hashem Tabib-e Tehrani, is a Persian work on the subject of phlebotomy and bloodletting of which three editions are available: one edited by Mir Hashem Mohaddes and published by the Pazhuhesh-gah-e Olum-e Ensani, in 2011; the second is a text that was edited by Mohammad Moshtari and Sina Chavushi and published first in the periodical Payam-e Baharestan(2012 CE.), and a second time with the financial support of the Safir-e Ardehal Publishers; the third edition was undertaken by Hamidollh Afrasiyabiyn that was published by the Shahed University in collaboration with the Alma’i publishers in 2014 CE.
With the countless errors it suffers from, the Safir-e Ardehal edition is hardly worth the name of tashih (literally “correction”). In comparison with that of Mohaddes, Afrasiyabiyan’s edition is somewhat more polished up and furnished with more detailed glosses. Nonetheless, it has not turned out so refined as it should have.
In this critique, for reasons that will follow, we set the Mohaddes edition as our basis and show a number of the incorrect recorded variants and readings in the other two editions

ـ ابن‌اثیر (1364)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق: محمود محمد الطناحی، اُفست، قم: مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان.
ـ ابن‌بیطار (1412ق)، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ـ ابن‌سینا (1332)، قراضۀ طبیعیات، به تصحیح غلامحسین صدیقی، تهران: انجمن آثار ملی.
ـ ابن‌سینا (1406ق)، الشِّفاء (الطّبیعیات ـ الفن الثّامن: الحیوان)، تحقیق: عبدالحلیم منتصر، سعید زاید، عبدالله اسماعیل، افست از چاپ قاهره، قم: منشورات مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النّجفی.
ـ ابن‌سینا (1426ق)، القانون فی الطب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ ابن­‌القُفّ (1391)، العمدة فی الجراحة،نسخه‌­برگردان، به کوشش یوسف بیگ‌­باباپور، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
ـ ابن‌مراد، ابراهیم (1384)، المصطلحُ ­الأعجمیّ فی کتب­ الطّبّ و الصّیدلة العربیة، افست از چاپ دارالغَرب الإسلامی، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل.
ـ ابن‌منظور، ابوالفضل جمال‌­الدّین محمّد بن مکرم (بی­‌تا)، لسان­‌العرب، بیروت: دار صادر.
ـ ابن‌میمون (1386)، شرح أسماءالعقار، به تصحیح ماکس مایرهوف، افست، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل.
ـ ابن‌هندو، ابوالفرج علی‌بن الحسین (1368)،  مفتاح‌­الطب و منهاج‌­الطلاب، به ­اهتمام مهدی محقق و محمدتقی دانش‌­پژوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ ابوسهل مسیحی (1384)، المأة فی الطب، افست از چاپ­ حیدرآباد دکن، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل.
ـ اخوینی بخاری، ابوبکر ربیع بن احمد (1371)، هدایة­المتعلّمین فی­ الطّب، به تصحیح جلال متینی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
ـ انصاری شیرازی، علی‌بن حسین (1371)، اختیارات بدیعی، قسمت مفردات، به تصحیح محمدتقی میر، تهران: شرکت دارویی پخش رازی. 
ـ انوشه، حسن و غلامرضا خدابنده‌­لو (1391)، فارسی ناشنیده، تهران: قطره.
ـ برهان (محمّدحسین بن خلف تبریزی) (1342)، برهان قاطع، به اهتمام محمّد معین، تهران: کتابفروشی ابن‌سینا.
ـ بغدادی، مهذب‌­الدین ابو­الحسن علی­‌بن احمد (1364ق)، المختارات فی الطب، حیدرآباد دکن: دائرةالمعارف العثمانیة.
ـ بیرونی، ابوریحان (1370)، الصیدنه­ فی ­الطب، به تصحیح عباس زریاب خویی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ بیضاوی، حکیم ابوالمجد (1387)، مختصر در علم تشریح، به تصحیح سیدحسین رضوی برقعی، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک­‌گیل.
ـ تتوی، قاضی احمد و آصف­‌خان قزوینی (1382)، تاریخ الفی، به تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم (1350)، قانون ادب، به اهتمام غلامرضا طاهر، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1394)، کامل‌­التّعبیر، به تصحیح مختار کمیلی، تهران: میراث مکتوب.
ـ جُرّ، خلیل (1391)، فرهنگ لاروس، ترجمۀ سیدحمید طبیبیان، تهران: امیرکبیر.
ـ جرجانی، اسماعیل (1355)، ذخیرۀ خوارزمشاهی، چاپ عکسی از روی نسخۀ خطی مورّخ 603ق، به کوشش علی­‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ جرجانی، اسماعیل (1377)، خُفّی علائی، به تصحیح علی­‌اکبر ولایتی و محمود نجم‌­آبادی، تهران: اطّلاعات.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1385-1384)، الأغراض­‌الطّبّیة و المباحث‌­العلائیة، به تصحیح حسن­ تاج­بخش، تهران: دانشگاه تهران ـ فرهنگستان علوم.
ـ حسن‌­دوست، محمد (1393)، فرهنگ ریشه‌­شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ حسینی اصفهانی، غیاث‌­الدّین علی (1393)، دانشنامۀ جهان، به تصحیح نیکی ایوبی­‌زاده، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.  
ـ حکیم مؤمن (1378ق)، تحفۀ حکیم­ مؤمن، با مقدمۀ محمود نجم‌­آبادی، افست از چاپ سنگی، تهران: کتابفروشی بوذرجمهری (مصطفوی).
ـ حموی یزدی، محمّدنصیرالدّین بن قاضی (1380)، تحفۀ شاهیۀ عباسیه، به­ کوشش سیدحسین­ رضوی برقعی، تهران: باورداران.
ـ خواندمیر (1333)، تاریخ حبیب‌­السّیر فی اخبار افراد بشر، تصحیح زیر نظر محمّد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی خیام.
ـ دهخدا، علی‌­اکبر (1377)،لغت­نامه، زیر نظر محمّد معین و جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران. 
ـ رازی، أبوبکر محمد‌بن زکریا (1305ق)، منافع الأغذیة و دفع مضارِّها، بهامشه: کتابُ دفع المَضارّ الکُلّیة عن الأبدان الإنسانیة للشیخ الرئیس أبی علی الحسین بن عبدالله الشهیر بابن‌سینا، مصر: مطبعة الخیریة.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1381ق)، الحاوی فی الطّب، حیدرآباد دکن: مطبعة مجلس دائرة‌المعارف العثمانیة.
ـ رواقی، علی، با همکاری زهرا اصلانی (1392)، زبان فارسی افغانستان (دری)، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ زاوش، محمّد (1375)، کانی­‌شناسی در ایران قدیم، دو جلد در یک مجلّد، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ زبیدی، مرتضی (1414ق)، تاج‌­العروس من جواهر القاموس، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر.
- زرین‌دست (ابوروح محمدبن منصوربن ابی‌عبدالله جرجانی)، نورالعیون، دستنویس کتابخانۀ مرعشی نجفی، شمارۀ 12528.
ـ زوزنی، قاضی ابوعبدالله حسین­ بن احمد (1374)، المصادر، به ­کوشش تقی بینش، تهران: البرز.
ـ سبزواری، ملّاهادی (1373)، شرح المنظومة، قم: دارالحکمة.
ـ سجادی، سید صادق (1372)، «ابن‌نفیس»، دائرة­المعارف بزرگ اسلامی، ج 5، ص 52-56.
ـ سجزی (سنجری؟)، مسعود‌بن محمد (1387)، حقائق أسرار الطّب، قم: جلال­‌الدین.
ـ شاه­‌ارزانی، محمداکبر بن محمد (1333ق)، مفرّح­القلوب، لاهور: مطبعۀ اسلامیة.
ـ شریعتی بافقی، سیده الهه (تیر 1391)، «درع­الصّحّة: سخنی در چند و چون انتشار متون کهن»، کتاب ماه علوم و فنون، دورۀ 2، س 7، ش 3، ص 38-45.
ـ شریف موسوی، ابوالقاسم بن محمدکاظم، رسالۀ محمودیه، دستنویس کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 6787.
ـ شمایلی یگانه، ایمانه (1392)، آناتومی عمومی، تهران: جامعه‌­نگر.
ـ صادقی، علی‌­اشرف (زیر نظر) (1392)، فرهنگ جامع زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- صفی‌پور، عبدالرحیم ابن عبدالکریم (بی‌تا)، منتهی الارب فی لغة العرب، اُفست از چاپ سنگی، تهران: کتابخانۀ سنائی.
ـ ضریر انطاکی، داوود‌بن عمر (1372ق)، تذکرة اولی­‌الالباب و الجامع للعجب العجاب، قاهره: مطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاده.
ـ طاهر، غلامرضا (1374)، فرهنگ لغات طبی یونانی در کتاب‌های فارسی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ طباطبایی، محمد (1351)، فرهنگ اصطلاحات پزشکی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ طباطبایی بهبهانی، سیدمحمد (1383)، الشریعة إلی استدراک الذریعة، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ طبیب طهرانی، محمدهاشم بن محمدطاهر (1390)، درع‌­الصّحّه، به ­تصحیح میرهاشم محدّث، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (بهار 1391)، «درع‌­الصّحّه»، به تصحیح محمد مشتری و سینا چاووشی، پیام بهارستان، دورۀ 2، س 4، ضمیمۀ ش 15 (ویژۀ طب سنتی 3)، ص 296-420.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1392)، درع‌­الصّحّه، به­ تصحیح محمد مشتری و سینا چاووشی، تهران: سفیر اردهال.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1393)، درع‌­الصّحّه، تحقیق و تصحیح: حمیدالله افراسیابیان، با همکاری زینب رحیم بروجردی و مرضیه­‌سادات صفوی جوشقانی، تهران: المعی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، درع‌­الصّحّه، دستنویس کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 6170.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، درع‌­الصّحّه، دستنویس کتابخانۀ مرعشی نجفی، شمارۀ 6352.
ـ ظل الرّحمن (1383)، قانون ابن‌­سینا شارحان و مترجمان آن، ترجمۀ سیدعبدالقادر هاشمی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ عقیلی خراسانی شیرازی، محمدحسین (1349)، قرابادین کبیر، اُفست از چاپ سنگی، تهران: کتابفروشی محمودی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1380)، مخزن‌­الادویه، اُفست از چاپ کلکته، تهران: باورداران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1385)، خلاصة­الحکمة، به تصحیح اسماعیل ناظم، قم: اسماعیلیان.
ـ غدیری، عبدالله عیسی ابراهیم (1418ق)، القاموس الجامع للمصطلحات الفقهیة، بیروت: دارالمحجّة البیضاء ـ دارالرسول الأکرم.
ـ فاضلی، قادر (1386)، نَمِ یم (قرآن‌­شناسی عرفانی)، تهران: فضیلت علم.
ـ قطب­‌الدین شیرازی، محمود بن مسعود (1365)، درّةالتاج، بخش نخستین، به اهتمام سید محمد مشکوة، تهران: حکمت.
ـ کاسمی، نصرت­‌الله (1386)، فرهنگ واژه‌­های پزشکی (A-E)، تهران: نوگل.
ـ کاشانی، ابوالقاسم عبدالله (1386)، عرایس‌­الجواهر و نفایس‌­الاطایب، به کوشش ایرج افشار، تهران: المعی.
ـ کحال، علی­‌بن­‌عیسی (1387)، تذکرةالکحالین، افست از چاپ دائرة­المعارف­‌العثمانیة، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل.
ـ کردی نیشابوری، ادیب یعقوب (1355)، البلغه، به­ اهتمام مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ کرمینی، علی بن محمّدبن سعید الأدیب (1385)، تکملة­الأصناف، به کوشش علی رواقی، با همکاری زلیخا عظیمی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ کشکری، یعقوب (1985م)، کناش فی الطّب، طبع بالتصویر عن مخطوطة آیاصوفیا 3716، فرانکفورت: معهد تاریخ العلوم العربیة و الإسلامیة.
ـ کلاتی، زین‌­الدّین بن حسین (1391)، شرح رسالۀ ذهبیه، به تصحیح حمیدۀ حجازی و یوسف بیگ­‌باباپور، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
ـ گروه واژه‌­گزینی (1390)، هزار واژۀ پزشکی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ مجوسی اهوازی، علی‌بن عباس (1387)، کامل‌­ا­لصناعة­الطّبّیة، قم: جلال‌­الدین.
ـ محمّد بدرالدین‌­بن خواجه جمال‌­الدین (1382)، رسالۀ بحران، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی، طبّ اسلامی و مکمّل.
ـ مسعود، جبران (1373)، الرّائد، ترجمۀ رضا انزابی­‌نژاد، مشهد، آستان قدس رضوی.
ـ مظفریان، ولی­‌الله (1377)، فرهنگ نام‌های گیاهان ایران، تهران: فرهنگ معاصر.
ـ منصوربن محمدبن احمد شیرازی (1383)، تشریح بدن انسان معروف به تشریح منصوری، به کوشش سیدحسین رضوی برقعی، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک­‌گیل.
ـ میدانی، ابوالفتح احمدبن محمد (1345)، السّامی فی الأسامی، عکس نسخۀ کتابخانۀ ابراهیم پاشای ترکیه، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ میرخواند (1380)، روضة­الصفا فی سیرة­الأنبیاء و الملوک و الخلفا،به تصحیح جمشید کیان­فر، تهران: اساطیر.
ـ ناظم‌­الاطباء (علی­‌اکبر نفیسی) (1355)، فرهنگ نفیسی، تهران: کتابفروشی خیام.
ـ نفیس بن عوض کرمانی (1387)، شرح الأسباب و العلامات، قم: جلال­‌الدین.
ـ نفیسی، ابوتراب (1355)، مختصر تاریخ علوم پزشکی تا ابتدای قرن معاصر، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
ـ هروی، محمد‌بن یوسف (1387)، بحرالجواهر، قم: جلال­‌الدین.
ـ هروی، موفق­‌الدین ابومنصور علی (1346)، الأبنیه­ عن­ حقایق‌­الأدویه، به­ تصحیح احمد بهمنیار، به کوشش حسین محبوبی اردکانی، تهران: دانشگاه تهران.
ـ همدانی، علی بن زین‌­العابدین (1306ق)، جواهرالتشریح، تهران: بی­‌نا.
- Birdwood, George (October 1911). "The Etymology of Natron", Journal of the Royal Society of Arts, Vol. 59, No. 3072, p. 1061.
- Schlimmer, Johann L (1874). Terminologie Médico -Pharmaceutique et Anthropologique,  Franҫaise-Persane, Téhéran: ‎Lithographie d'Ali Gouli Khan.