تصحیح نوآیینِ شاهنامه؛ بررسی ویرایشِ فریدون جنیدی

نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسنده

دانشیار دانشگاه پیام نور ارومیه

چکیده

شگفت‌انگیزترین تصحیح شاهنامه در تاریخچۀ متن‌شناسی حماسۀ ملّی ایران، ویرایش شش جلدی (یک جلد پیشگفتار و پنج جلد متن) فریدون جنیدی (تهران، بنیاد نیشابور، 1387) است. در این کار که برخلاف شیوۀ متداول در تصحیح علمی-انتقادیِ متون، به جای توجّه به دست‌نویس‌های شاهنامه و مقابلۀ آن‌ها غالباً از معیارهای فرعی و جانبی برای ویرایش استفاده شده 33779 بیت شاهنامه الحاقی و فقط 16095 بیت، اصلی و سرودۀ خود فردوسی تشخیص داده شده است. لزوم تطبیق ابیات با اندیشه‌های ایران باستان، توجّه به معانی ریشه‌ای واژه‌ها، معنی نداشتن ابیات، تاریخی‌انگاریِ همۀ داستان‌های شاهنامه، استناد به ضبط نادرست بیت‌ها، نادیده گرفتنِ کاربردهای کهن لغات و دستور تاریخی و بی توجّهی به جنبۀ ادبی سخن فردوسی، برخی از اصول و مستندات ویراستار این متن برای برافزوده دانستنِ حدودِ دو سوم ابیات شاهنامه است. پس از مطالعۀ کامل و دقیق همۀ شش دفترِ این ویرایش، با نقل و بررسیِ نمونه‌هایی - در نه بخشِ: پیشگفتار ویرایش، بیت‌های الحاقی، ضبط بیت‌های اصلی ویرایش، توضیح بیت‌های اصلی، قرائت‌ها و املاهای ابیات اصلی، اصلی پنداشتن بیت‌های الحاقی، ابیات فوت شده، چند نکتۀ دیگر، ملاحظات روش‌شناختی و نتیجه‌گیری - نشان داده شده است که ویرایش جدید شاهنامه به رغم سی سال زحمت علاقه‌مندانۀ ویراستار آن، متأسفانه فاقد اعتبار علمی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Review on the Modernized Correction of the Shahnameh Edited by Fereydoun Joneydi

نویسنده [English]

  • Sajjad Aydenloo
چکیده [English]

The most astonishing critical edition of the Shahnameh ever produced in the history of the national Iranian epic text criticism studies is a six volume edition including one volume dedicated to the preface and five ones to the text, by Fereydoun Joneydi (Tehran, Bonyad-e Neyshaboor, 1387). The work does not follow the scientific method of text criticism; rather than concentrating on the manuscripts of the Shanameh, and collating them, it relies on the subordinateand marginal standards. From the total content, 33779 verses are considered as incorporated, and only 16095 are identified as authentically composed by Ferdowsi. Some of the editor’s rules and documents for recognizing two third of the Shahnameh as incorporated are: the necessity of coincidingthe verses with ideas of ancient Iran; concentrating on the etymological meaning of the words; taking into account the incorrect readings, and the meaningless verses; considering all the stories in the Shahnameh as historical; ignoring the old usage of the words and the historical grammar, and, finally, ignoring the literary aspect of the poet’s work.
After a thorough study of all the six volumes, the paper concludes that the present edition of the Shahnameh unfortunately lacks scientific value—despite its editor’s thirty year enthusiastic endeavor. The nine parts of the study covers the preface of the edition, explains the authentic verses, readings, and the spellings of words. Also, it illustrates the authenticity of the alleged incorporated verses, mentions the missed parts, points to some more details, and, discusses methodological considerations, before the conclusion.

 - آذرنوش، آذرتاش، 1383، «بنداری»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 12، صص 577-581.
- آیدنلو، سجّاد، 1388، «ترنج بویا و به زرین (تأمّلی بر یک آیین ایرانی در شاهنامه)»، از اسطوره تا حماسه (هفت گفتار در شاهنامه‌پژوهی)، با مقدّمۀ دکتر محمّدامین ریاحی، تهران، سخن، صص 209-221.
- ______، 1388 الف، «فرضیّه‌ای دربارۀ مادر سیاوش»، از اسطوره تا تاریخ، همان، صص 63-87.
- ______، 1388 ب، «هفت خان پهلوان»، نشریّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان (زبان و ادب)، دورۀ جدید، شمارۀ 26 (پیاپی 23)، زمستان، صص 1-27.
- ______، 1388ج، «شیده: واژه‌ای نادر در شاهنامه»، فرهنگ‌نویسی (ضمیمۀ نامۀ فرهنگستان)، شمارۀ 2، مهر، صص 89-99.
- ______، 1389، «مافرّخان نام مکانی در شاهنامه»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ یازدهم، شمارۀ دوم (پیاپی 42)، تابستان، صص 82-86.
- اسدی، ابونصر، 1317، گرشاسپ نامه، تصحیح حبیب یغمایی، تهران، بروخیم.
- _______، 1365، لغت فرس، تصحیح و تحشیۀ دکتر فتح الله مجتبایی و دکتر علی اشرف صادقی، تهران، خوارزمی.
- امیر معزّی، 1385، کلیّات دیوان، تصحیح محمّدرضا قنبری، تهران، زوّار.
- انوری، حسن، 1382، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم.
- ایرانشاه بن ابی الخیر، 1377، کوش نامه، تصحیح دکتر جلال متینی، تهران، علمی.
- ایرانشاه بن ابی الخیر، 1370، بهمن نامه، ویراستۀ دکتر رحیم عفیفی، تهران، علمی و فرهنگی.
- ایونس، ورونیکا، 1373، اساطیر هند، ترجمۀ باجلان فرّخی، تهران، اساطیر.
- بهار، محمّدتقی، 1375، سبک شناسی، تهران، امیرکبیر، چاپ هشتم.
- پرتوی آملی، مهدی، 1385، ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، تهران، سنایی، چاپ پنجم.
- پیرنیا، حسن، 1377، عصر اساطیری تاریخ ایران، ویرایش سیروس ایزدی، تهران، هیرمند.
- تبریزی، محمّدحسین بن خلف، 1363، برهان قاطع، به اهتمام و حواشی دکتر محمّد معین، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم.
- تفضّلی، احمد، 1374، «کمر هفت چشمه»، ایران‌شناسی، سال هفتم، شمارۀ 3، پاییز، صص 494-499.
- ثعالبی، حسین بن محمّد، 1372، شاهنامۀ کهن (پارسی تاریخ غررالسیر)، ترجمۀ سیّد محمّد روحانی، مشهد، دانشگاه فردوسی.
- چرمگی عمرانی، مرتضی، 1389، «بازخوانی مصراعی از شاهنامه (هَم یا هُم)»، جستارهای ادبی، سال چهل و سوم، شمارۀ اوّل (پیاپی 168)، بهار، صص 135-146.
- حجّتی، حمیده، 1376، «اندام عاشق و معشوق در ادب فارسی»، فرهنگنامۀ ادبی فارسی (دانشنامۀ ادب فارسی 2)، به سرپرستی حسن انوشه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 134-162.
- حمیدیان، سعید، 1387، «سخنی در چگونگی خوانش قافیه (در الحاق به ضمیر و شناسۀ پیوسته)»، شاخه‌های شوق (یادگارنامۀ بهاءالدین خرّمشاهی)، به کوشش علی دهباشی، تهران، قطره و شهاب، صص 1207-1224.
- خالقی مطلق، جلال، 1369 الف، گفتاری در شیوۀ تصحیح شاهنامه و معرفی دستنویس‌ها، (ضمیمۀ دفتر یکم شاهنامه)، تهران.
- __________، 1369ب، «پیرامون وزن شاهنامه»، ایران‌شناسی، سال دوم، شمارۀ 1، بهار، صص 48-63.
- __________، 1372الف، «نفوذ بوستان در برخی دستنویس‌های شاهنامه»، گل رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران، مرکز، صص 171-174.
- __________، 1372ب، «حماسه‌سرای باستان»، گل رنج‌های کهن، همان، صص 19-51.
- __________، 1381، «اهمیّت و خطر مآخذ جنبی در تصحیح شاهنامه»، سخن‌های دیرینه، به کوشش علی دهباشی، تهران، افکار، صص 285-312.
- __________، 1386-1387، «دستنویس نویافته از شاهنامه»، نامۀ بهارستان، سال هشتم و نهم، دفتر 13-14، صص 209-278.
- __________، 1388، «زریر»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج 3، صص 523-525.
- __________، 2009، یادداشت‌های شاهنامه، با همکاری دکتر محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی، نیویورک، بنیاد میراث ایران، بخش سوم و چهارم.
- __________، 1390، «هفت خوان اسفندیار»، فردوسی و شاهنامه سرایی (برگزیدۀ مقالات دانشنامۀ زبان و ادب فارسی)، تهران، صص 891-897.
- خطیبی، ابوالفضل، 1388، «شاهنامه و فرهنگ‌نویسی»، فرهنگ‌نویسی، شمارۀ 2، مهر، صص 40-63.
- _________، 1388 الف، «بادپایان هِخته زَهار»، جشن نامۀ استاد عبدالمحمّد آیتی، زیر نظر دکتر غلامعلی حدّاد عادل، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 135-152.
- خواجوی کرمانی، کمال‌الدین، 1370، همای و همایون، تصحیح کمال عینی، تهران، موسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- دانشور، سیمین، 1389، علم الجمال و جمال در ادب فارسی، بازنگری و تدوین مسعود جعفری، تهران، قطره.
- دبیرسیاقی، سیّد محمّد، 1357، «پرواز- پتواز»، شاهنامه‌شناسی، تهران، بنیاد شاهنامه، صص 152-164.
- ___________، 1370، «پدید آمد از فرّ او کان زر»، آینده، سال هفدهم، شمارۀ 670، آذر- اسفند، صص 671-674.
- ___________، 1383، زندگی نامۀ فردوسی و سرگذشت شاهنامه، تهران، قطره.
- دهخدا، علی‌اکبر، 1377، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورۀ جدید.
- دینوری، ابوحنیفه، 1384، اخبارالطوال، ترجمۀ دکتر محمود مهدوی دامغانی، تهران، نی، چاپ ششم.
- ذاکرالحسینی، محسن، 1377، «پساوندان شاهنامه»، ناموارۀ دکتر محمود افشار، گردآوری ایرج افشار با همکاری محمّدرسول دریاگشت، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ج 10، صص 5987-6018.
- رابی، جولیان، 1387، ابزار آلات جنگ، مترجم غلامحسین علی مازندرانی، تهران، کارنگ.
- ربیع، 1389، علی‌نامه، تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- رضی، هاشم، 1381، دانشنامۀ ایران باستان، تهران، سخن.
- رواقی، علی، 1381، ذیل فرهنگ‌های فارسی، با همکاری مریم میرشمسی، تهران، هرمس.
- روزنبرگ، دونا، 1379، اساطیر جهان (داستان‌ها و حماسه‌ها)، ترجمۀ عبدالحسین شریفیان، تهران، اساطیر.
- زرین کوب، عبدالحسین، 1370، «عارف و عامی در رقص و سماع»، قافله سالار سخن: خانلری (مجموعه مقالات به یاد دکتر پرویز ناتل خانلری)، به کوشش سایه سعیدی، تهران، البرز، صص 161-181.
- سرکاراتی، بهمن، 1378، «بنیان اساطیری حماسۀ ملّی ایران»، سایه‌های شکار شده، تهران، قطره، صص 71-112.
- ________، 1378 الف، «پری (تحقیقی در حاشیۀ اسطوره‌شناسی تطبیقی)»، سایه‌های شکار شده، همان، صص 1-25.
- شهبازی، ع. شاپور، 1379، «ظفرنامۀ حمدالله مستوفی»، نشر دانش، سال هفدهم، شمارۀ دوم (پیاپی 93)، تابستان، صص 72-74.
- شامبیاتی، داریوش، 1375، فرهنگ لغات و ترکیبات شاهنامه، تهران، آران.
- شاهمرادی، بیژن، 1365، «کلاه در فرهنگ بختیاری»، چیستا، سال سوم، شمارۀ 26، فروردین، صص 516-521.
- شفیعی کدکنی، محمّدرضا، 1387، در اقلیم روشنایی، تهران، آگه، چاپ چهارم.
- شیرانی، حافظ محمود خان، 1374، «نقد ادبی بر مقدّمۀ قدیم شاهنامه»، در شناخت فردوسی، ترجمۀ دکتر شاهد چوهدری، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، صص 315-318.
- صادقی، علی اشرف، 1385، «یک معنی ناشناختۀ "پهلوی" در زبان فارسی»، فرهنگ نویسی، س 3، ش 3، ص 2-32.
- صدیقیان، مهین دخت، 1375، فرهنگ اساطیری-حماسی ایران، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- ___________، 1383، ویژگی‌های نحوی زبان فارسی در نثر قرن پنجم و ششم هجری، زیر نظر دکتر پرویز ناتل خانلری، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- طاووسی، محمود و دیگران، 1387، ترکیب در شاهنامۀ فردوسی، شیراز، نوید شیراز.
- طرسوسی، ابوطاهر، 1374، داراب نامه، به کوشش دکتر ذبیح الله صفا، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ سوم.
- غفّاری جاهد، مریم، 1388، «شاهنامه‌ای دیگر»، کتاب ماه ادبیّات، سال سوم، شمارۀ 30 (پیاپی 144)، مهر، صص 54-63.
- فرامرزنامه، 1382، اثر سراینده‌ای ناشناس، به کوشش دکتر مجید سرمدی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- فردوسی، ابوالقاسم، 1379، شاهنامه، تصحیح مصطفی جیحونی، اصفهان.
- _________، 1384، شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی کتابخانۀ بریتانیا به شمارۀ Add 21, 103 مشهور به شاهنامۀ لندن)، نسخه برگردانان: ایرج افشار و محمود امیدسالار، تهران، طلایه.
- _________، 1386، شاهنامه، به کوشش دکتر جلال خالقی مطلق، دفتر ششم با همکاری دکتر محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- _________، 1387، شاهنامه، ویرایش فریدون جنیدی، تهران، بنیاد نیشابور.
- فرهنگ فارسی مدرسۀ سپهسالار، 1380، منسوب به قطران ، تصحیح دکتر علی اشرف صادقی، تهران، سخن.
- فریزر، جیمز جرج، 1383، شاخۀ زرین (پژوهشی در جادو و دین)، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران، آگاه.
- فضیلت، محمود، 1387، «تأمّلات تاریخی در وزن و قافیۀ شعر فارسی»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال 59، پیاپی 186، تابستان، صص 161-178.
- قاسمی حسینی گنابادی، 1387، شاه اسماعیل نامه، تصحیح جعفرشجاع کیهانی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- قایمی، فرزاد، 1389، شاهنامه‌سرایی و سنّت‌های ادبی و فرهنگی در ایران باستان، مشهد، آهنگ قلم.
- قزوینی، محمّد، 1362، «مقدّمۀ قدیم شاهنامه»، هزارۀ فردوسی، تهران، دنیای کتاب، صص 151-176.
- قطران، 1362، دیوان (از روی نسخۀ محمّد نخجوانی)، تهران، ققنوس.
- قواس غزنوی، فخرالدین مبارکشاه، 1353، فرهنگ قوّاس، به اهتمام نذیر احمد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- قوام فاروقی، ابراهیم، 1386، شرفنامۀ مَنیَری، تصحیح دکتر حکیمه دبیران، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- کریستن سن، آرتور، 1372، «فردوسی و حماسۀ ملّی ایران»، ترجمۀ سیروس ذکا، هستی، بهار، صص 128-141.
- __________، 1384، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، ویراستار دکتر حسن رضایی باغ بیدی، تهران، صدای معاصر، چاپ چهارم.
- __________، 1386، نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، تهران، چشمه، چاپ سوم.
- کمبل، جوزف، 1385، قهرمان هزار چهره، برگردان شادی خسروپناه، مشهد، گل آفتاب گردان.
- محجوب، محمّدجعفر، (بی‌تا)، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران، جامی و فردوس.
- محیط طباطبایی، محمّد، 1369، «ابومنصور محمّد بانی نظم شاهنامه»، فردوسی و شاهنامه، تهران، امیرکبیر، صص 213-223.
- مستوفی، حمدالله، 1380، ظفرنامه، تصحیح مهدی مداینی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ج 1 (قسم الاسلامیّه، احوال رسول الله).
- مسعود سعد، 1364، دیوان، تصحیح دکتر مهدی نوریان، اصفهان، کمال.
- مقدسی، مطهّر بن طاهر، 1374، آفرینش و تاریخ، ترجمه و تعلیقات دکتر محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه.
- ناتل خانلری، پرویز، 1369، «آویخت»، هفتاد سخن (از گوشه و کنار ادبیّات فارسی)، تهران، توس، ج 2، ص 69.
- نجمی، ناصر، 1368، دارالخلافۀ تهران در یک صد سال پیش، تهران، ارغوان.
- نحوی، اکبر، 1384، «نگاهی به روش‌های ارجاع به منابع در شاهنامه»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ هفتم، شمارۀ چهارم (پیاپی 28)، اسفند، صص 32-64.
- نظامی، جمال‌الدین، 1378، کلیّات (مطابق نسخۀ تصحیح شدۀ وحید دستگردی)، تهران، علم، چاپ سوم.
- نوریان، مهدی، 1385، «سراپرده زد بر لب جویبار»، شاهنامه پژوهی، با نظارت دکتر محمّدرضا راشد محصّل، مشهد، فرهنگسرای فردوسی، دفتر نخست، صص 281-287.
- نوشین، عبدالحسین، 1373، سخنی چند دربارۀ شاهنامه، به کوشش م. گودرز، تهران، اساطیر، چاپ دوم.
- ولف، فریتس، 1377، فرهنگ شاهنامه، تهران، اساطیر.
- هارپر، پرودنس او، 1369، «گرز گاوسر در ایران پیش از اسلام»، ترجمۀ امید ملّاک بهبهانی، فرهنگ، کتاب هفتم، پاییز، صص 381-402.
- همای نامه، 1383، تصحیح محمّد روشن، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- یارشاطر، احسان، 1383، «تاریخ ملّی ایران»، تاریخ ایران (پژوهش دانشگاه کمبریج)، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ج 3/1، صص 471-587.
- یشت‌ها، 1377، تفسیر و تألیف ابراهیم پورداوود، تهران، اساطیر.